Mentireiros imprescindibles

Nunha viaxe recente a Lisboa atopou meu irmán Ricardo un almanaque titulado “O Novo Seringador”. É máis grande que os “mentireiros” galegos, foi fundado por Daniel Cardoso, e leva 129 anos de andadura. Por Internet descubrín que, a parte deste, segue publicándose “O Seringador T” do que este ano viu a luz o número 148; ambos teñen un ar crítico que se deixa sentir dende a mesma portada, cun trasno rodeado de 5 coplas sobre o momento actual, facendo referencia a un Portugal intervido e cheo de incertezas. Xa dentro, “O Novo Seringador”, empeza cun “Juízo do Ano” en narrativa e facendo referencia á situación pola que atravesamos, á que parece que hai que sumar que este ano está presidido polo planeta Marte (deus da guerra). Dentro atopamos unha morea de curiosidades e consellos que velan pola nosa saúde física e moral. Sorprende ver, por exemplo, todas as eras cronolóxicas correspondentes ao ano cristián 2013, ou uns breves consellos de alimentación.

A personaxe do ano en Portugal (de acordo co “Novo Seringador”) é Álvaro Cunhal, que fora dirixente do Partido Comunista Portugués (PCP) e este ano, en novembro, cumpriría o século de vida.

Cada mes ten unha páxina coa etimoloxía do seu nome, o santoral completo, un refrán, as lúas e un breve texto (ben sobre unha efeméride significativa dese mes ou pequenos poemas e pensamentos de colaboradores do almanaque). Deste xeito, no presente mes de maio José Amaral recórdanos que o día 1 é o día do traballador nun poema que empeza dicindo:

O día do trabalhador
Ainda no calendário.
Um mundo opressor
Quer manter-te no Calvário

“O Novo Seringador” é un almanaque moi politiqueiro e sen pelos na lingua, como se reflicte na cita de Stevenson que pecha a edición deste ano: “A política é a única profissão para a qual não se julga necessaria qualquer preparação”.

Alén disto, “O Novo Seringador” infórmanos das eclipses, das lúas, da visibilidade dos planetas, das mareas, botando de menos unha predición meteorolóxica do ano tan típica dos “mentireiros” galegos. Semella que “O Novo Seringador” quere imprimir, no referido ao tempo, unha base científica da que tradicionalmente carecían os “mentireiros” galegos e españois, e cita a estación meteorolóxica na que basea as súas predicións, que son tanto terrestres como marítimas.

O almanaque é considerado por moitos o primeiro xénero literario, conservándose exemplares do medievo. Os “mentireiros” tiñan unha ampla tirada en todo o mundo, e neles reflectíase a cultura popular de cada lugar. En España destaca no século XVIII os publicados por Diego de Torres y Villarroel; literato, poeta e catedrático de matemáticas da Universidade de Salamanca. No século XIX o almanaque fica prohibido na etapa de Fernando VII, sendo recuperado por Isabel II.

Xa no século XX publícanse distintos almanaques por toda España, a maioría eran de carácter local (provincial ou rexional), mais tamén atopamos un de carácter nacional e de ampla difusión: O Zaragozano. Cómpre destacar que hoxe en día é moi difícil atopar estas publicacións, no caso do Zaragozano, existen tres edicións para o presente ano: unha pequena de cor laranxa, outra mediana de cor vermella e a grande de cor verde, mais non conseguín ningunha. De acordo co sumario atopado, todo parece indicar que segue a estrutura típica dos “mentireiros”, pero, como xa dixen, cun carácter nacional.

Pódense citar outros almanaques típicos da provincia luguesa como “O Gaiteiro de Lugo”, que actualmente edita a Deputación e que este ano vai dedicado a Ben Cho Sei. Ademais dos contidos típicos, podemos atopar textos de Ben Cho Sei, adiviñas, contos e refráns por el recollidos, todas as feiras de Galicia, as festas de interese turístico da comunidade e mesmo unha información ben curiosa que fai referencia á idiosincrasia galega: o valor do ferrado en cada concello de Galicia.

Outro almanaque moi famoso na provincia de Lugo, e incluso a nivel galego, foi “O Mintireiro Verdadeiro” fundado en Palas de Rei polo sacerdote da parroquia de Filgueira José Regadío, que tiña unha imprenta chamada Lakinfil. “O Mentireiro Verdadeiro” facía prognósticos meteorolóxicos “moi precisos”, aínda que non sempre resultaban ser certos. No seu interior atópanse datos ben curiosos como o número de raios caídos nun ano. Fora como fora, falamos dun almanaque que nos anos 70 chega a vender 15.000 exemplares, escritos nun galego do pobo como corresponde a “un calendario churrusqueiro, escotolido, galego e castelán, profético, enxebre, noticioso e artimañeiro”. Este quererse definir dende a mesma portada tamén o vemos no “Gaiteiro de Lugo”, que é “relixioso, profético, astronómico, recreativo, patriótico, popular e barato”.

Actualmente o “Mentireiro Verdadeiro” ten facebook e véndese en Palas. Mentres que “O Gaiteiro de Lugo” está editado pola Deputación, e conséguese en librerías.

Estas publicacións tiñan unha estrutura típica, con contidos comúns, que logo cada quen desenvolvía de acordo coa súa creatividade:

1. Todos tiñan xuízo do ano, normalmente escrito polo lado de dentro da pasta da portada, seguindo a veces no lado de dentro da contraportada. Nalgúns, este xuízo era soamente meteorolóxico, e outros incluían crítica social e política. Hainos en versos e en prosa, caracterizándose por unha gran capacidade de síntese.

2. É frecuente que fagan referencia a unha personaxe do ano.

3. Cada mes ten o seu apartado co santoral completo, as lúas e un breve escrito referido á época do ano ou mesmo a algunha anécdota. É aquí onde, por exemplo O Novo Seringador, busca colaboracións de autor; mentres que “O Gaiteiro de Lugo” opta por dedicar o almanaque a Ben Cho Sei e introducir textos seus. Outras vías eran introducir refraneiros ou textos referidos a labores agrarias.

Estas publicacións son portadoras dunha información moi difícil de atopar noutros medios, e dende logo imposible de reunir e sintetizar coa concisión que o fai un ”mentireiro”. Entre a mentira e a verdade, neles atopamos os ciclos do campo, as mareas, os consellos para plantar, consellos de saúde ou unha crítica social sempre presente. Neste sentido, é común que traian coplas nas portadas e un “xuízo ao ano” claro e crítico.

O almanaque constitúe un xénero literario libre, anárquico, indomable, que nos convida a informar sen censura; dicindo sinxelamente aquilo que pensamos. Por iso cómpre conservar este xénero, que tampouco esixe unha gran inversión económica e si é unha gran inversión cultural que contribuiría a espertar pensamentos, recordos e quizais a recuperar vellas tradicións que xamais debemos esquecer.