Educación a distancia

(Nalgún lugar noso hai lembranzas escondidas que as veces, como si foran futuro, póñense de pé. Hai nilas esperanza; unha esperanza inda en boas condiciós, utilizable. Podería pois haber eiquí* tamén algo de presente; dun presente alternativo, sin frustaciós. Ímolo ver.)

O Barbaxelata era un cine ambulante dos principios do XX que, formando parte dun circo finalmente desintegrado, sentara por fin a cabeza no meu pobo. Rectangular, con teito de lona e paredes desmontables de madeira, na “fachada principal” tiña un órgano a vapor con trompetería de niquel e bonecas sonrosadas que se movían licenciosamente ó son que lles arrancaba don Modesto, o pianista cego do casino de cabaleiros -aquelo era mesmo coma se viñera o tren-. O Circo en custión, húngaro ou algo así, viñera a morrer na nosa cidade estoupando e dispersándose logo por non se sabe onde pero deixándonos xa en réxime sedentario ista súa parte alicuota da desfeita e unha familia enteira de arrogantes domadores italiás que iba rexentala longamente (tamén algún león e outras animalias que, non podendo sorprender xa indefinidamente a unha misma clientela -e non sobrando xa por outra parte eilí burros lacazás de que manterse- morreran pronto).
Sendo eu moi neno, lémbrome por exemplo de que o meu curmán Xácome inda se acercaba de vez en cando as xaulas porque os leós facíanno estonudar e o estornudo, con gran regocixo de todos, volvía ás feras ó seu primitivo estado de furor africano. Pero aquelo era pouca cousa. Máis gancho tiña o número do irmán maior Barbaxelata que, ó final das películas, deixábase bicar diante a pantalla por unha gran serpe pitón que usaba de bufanda.
En italián, Gelata resultou siñificar xeada; logo Barbagelata se referiría a unha barba dende logo branca pero tamén hirsuta, ríxida, feita coma con escarcha. O seu fundamento etimolóxico non é seguro porque, como soe ocurrir nistes casos, os Barbaxelatas non tiñan barba. Tiñan en cambio, eso sí -tanto o pai coma os dous fillos e as tres fillas- outros rasgos comús e moi aparentes: por exemplo, unha certa adustez, unha gran corpulencia e hastra unha prestancia que nas mulleres culminaba nun busto cheo de dignidade mentras que nos tres homes daba lugar a unhos andares zancudos e cadenciosos, como con bielas, que mesmo ameazaban desplome. Nistas condiciós non era estraño pois que os leós se lles arrugasen e que, sin máis preámbulos, atravesaran todolos aros de fogo habidos e por haber; nin que os dous irmaos controlaran perfectamente o habitual rebumbio do graderío xeral do cine, pois, sin maiores consideraciós sober dereitos humáns, o orden público naquelas localidades quedaba garantizado por lo expedito sistema da lospia humanitaria. Inda lémbrome do reparto delas que, coa calma e a equidade dun reparto de caramelos, os Barbaxelatas fixeron nunha tumultuosa sesión de Tarzán. Naquel día memorable, algúns preferiron desfenestrarse dende as gradas ó patio de butacas facendo sober delas un bruido apagado, moi lúgubre. Eu nono fixen e de ahí o meu autorizado testemuño. Con todo, os Barbaxelatas, sempre co don incorporado, era xente respetada -xente seria, como se dicía entón-; e tamén querida, que non é o mesmo.

No Cine Barbaxelata aprendímolo todo. Moitos salimos por íl directamente ó mundo. O suave son da choiva no teito de lona facíanos sentir a cuberto e, xa nistas condicións de acougo e recollimento, estimulaba en nós un mellor coñecimento do que alí se cocía; poño por caso, da astucia do detective chino Charlie Chan –bondadoso pai de familia numerosa, sí, mais tamén terrible azote federal do crime USA-; do enigmático prestixio de Fu Manchú –baseado somentes no simple feito de non mover os ollos-; dos definitivos conceptos do ben e do mal que, nas películas dun repeiteado Tom Mix, os rapaces apoiábamos entusiásticamente cabalgando con il sober das nosas propias butacas e perseguindo eisí a toda clase de fillos de puta -tan necesarios, por outra parte-; da nosa decidida toma de partido polos protagonistas, ós que avisábamos bruidosamente dos perigos, en xerasl con éxito; do encanto inda asexuado de Shirley Temple que, contra o que diga Freud, espertaba nos rapaces un amor sin ouxeto, máxico e sempre correspondido; do telúrico alarido de Tarzán que, non exento de poesía, impoñía un medoñento silenzo sober da inmensa selva e, incruso logo, inutilmente, sober de todalas inocentes hortas e descampados do pobo, xa sin animalia nin “indíxena” algún que represaliar.
Co Frankestein, o Lon Chaney, o diaño do Drácula e o criminoso Peter Lorre -sempre tan plano, tan manso, tan ambíguo, tan falso il- pasábamos eilí máis medo ca sete vellas.
Eilí atopámonos tamén por primeira vez coa gracia hortera* de Charlot -que facía rir de pena- e as desamparadas desditas de Buster Keaton - que facían chorar de risa-; co permanente conflito pedagóxico entre o Gordo e o Flaco, tan sobrado un de papada, suficencia e estulticia coma o outro de pitañas, timidez e bo sentido; a insobornable impertinencia de Groucho Marx, mollando sobre a marcha os seus bizcoitos no té de donas aspaventeras e metendo logo a nariz, que levaba sempre adiantada pra chegar antes, en todolos tiberios que non debía - Harpo e Chico trouxéronnos en cambio, moi naturalmente, un delicado Debussy de flauta e harpa que dende entón uso coma antídoto do folklore nacional-.
Blindados pola nenez contra toda clase de cursiladas, recebimos tamén vía “Vuelan mis canciones” un primeiro Schubert bastante ben conservado; un Schubert que fixonos máis comprensible o arrecendo matinal das rosas.
Errol Flynn foi xa pra nós un verdadeiro catón no que todo viña: todala virilidad civil, militar e mesmo eclesiástica necesaria, amáis dalgúns exercicios ximnásticos.
Incruso logo, xa moi postmadurada, recebimos eilí unha confusa iniciación ás esquisiteces do “gran mundo” -foi daquela cando eu empecei a esmerarme en doblalos pantalons polas noites: estaba facendo cine, tiña espectadores-. Encargáronse delo os pecadosos e engominados Clarck Gable, Tyrone Power e Robert Taylor. Pero tamén as aititudes ensoñadoras de Ronald Colman; as indecisiós de Henry Fonda e a xa francamente irresoluta sima psicolóxica que era Charles Laughton. A bonhomía de Spencer Tracy coido que tiña xa entón todolos seus ingredientes mimetizables posibles -máis que os da heroica inocencia de Gary Cooper, pouco transferible polo demáis ós tristes mortales-. En contraste co noso natural xesticulante, istas evocadoras postmaduraciós abarcan tamén a elegancia nada esmerada do clackero Fred Astaire e tamén de todolos mestres negros do Jazz que, sobrados de facultades, non tiñan que esmerarse pra nada.
Eilí os persoaxes eran tal cual; non había tras diles guionistas, directores, dobladores nin nada. Os “artistas” eran os únicos responsables do cotarro -poño por caso, o sarxento York non era o verdadeiro valente da película sinon o mismísimo Gary Cooper-. Cousa que honra ó grupo Garci é que, as veces, se confunden tamén nisto.
Daquela, moito antes das súas actuaciós no NODO, tamén Franco traballaba xa no cine cunha única e estática intervención. Il sí que era il. Aparecía algo coloreado e hiératico, con capote e coas maos apoiadas nunha cousa espiralada que non se vía moi ben o que era -moito despois soupen que aquelo era o cordón dun bastón de mando e non un sacacorchos-. Ista breve intervención había que recibila de pé i en silenzo -demora dabondo fastidiosa aquela prá nosa avidez cinéfila-. Adiantándose a Pemán, e sin que don Francisco tivera nada que ver nelo, houbo incluso algún pelotillero ou coñón -non se sabe ben- que, pra que se cantara nos interins, púsolle ó Himno Nacional a seguinte letra: Franco / Franco / que cara más simpática / me tiene Vd. / parece un requeté / etc./” -o leitor pode tentar de acoplar eiquí a coñecida música e comprobar persoalmente por qué a cousa non puido ser-. Se fago iste comento non é por nada -que todo aquelo é xa tan borroso pra min coma o reinado de Chindasvinto-; é só pra que os partidarios do concurso ise de letras patrióticas que se cerne sobre nós vexan o que un poeta capaz de tal empresa pode chegar a facer co suntuoso Himno.

Pero todo aquelo levaba carga; unha carga pedagóxica i estrañamente coherente –que non todo foi franquismo-. Tiña aquel cine na recámara un demoledor designio de educación lingüística, ética, ciudadana e hastra política que non se sabe moi ben de onde viña. As cousas, máis ou menos, eran eisí:
Dende logo, que nós vivíamos nun pais desditado. O revés do que sucedía nas películas, eiquí as cousas costaban cartos e, pra colmo, estes cartos tiñan que ser gañados con moitísima dificultade. Frente a aquela pantalla, ser probes coma nós non soio era unha disgracia sinon tamén unha vergoña. Foi eilí onde aprendín a mortificadora dignidade dos vergonzantes*.
Frecoentemente, nas películas, as noites de choiva estaban cheas de xente de smoking e de rápidos automóbiles charolados que deixaban tras eles estelas de luz e de opulencia; non eran absurdamente nostálxicas como as valeiras noites nosas, onde unhas poucas lámparas eléctricas columpiaban as súas tulipas sober dunha xeneralizada desolación municipal. En comparanza co cine, era o noso un mundo deshabitado, mouro, encharcado, sin interés, do que había que marchar canto antes.
En xeral, nós éramos moito máis feos e peor vestidos cos cineastas, amáis de menos intelixentes -por exemplo, eles facían moito mellor o parvo-. Por añadidura, a maioría diles dicían en castelán cousas moi ben ditas, moi ben traidas, e ocupábanse nista mesma fala de asuntos importantes e non de lerias coma nós: do petróleo, das matanzas de “indios”, das cazatas africáns, dos roubos de ganado, das “gladiaciós” romano-cristiáns e de aparatosas traxedias heterosexuales, poño por caso.
O ben i o mal estaban entón moi craros: o único, que logo había que mallar dabondo no mal e defender o ben hastra o derramamento de sangre. Era aquela unha boa forxa de machos -eso sí -. As veces incruso, aquela insinanza tiña utilidades inda máis maniqueas; por exemplo, Xames Escoñei representaba a alternativa dun rapaz bo no fondo pero que tiña a debilidade de intercambiar lospias por menos que canta un galo ¡Así se lle puso a cara de estrábico que tiña!¡E que non aprendía o desgraciado!
Tamén asegún iste cine, as mulleres estaban feitas pra ser salvadas. Medio paralíticas ou, no mellor dos casos, convalecentes, as heroinas sempre estaban ameazadas por perigos inminentes que os homes superaban sen dificultade. Pola súa parte, aquelas mulleres, sempre medoñentas e fallas de iniciativa, soían complicar os salvamentos caéndose, ou dando gritiños histéricos que escarallaban a heroica fluidez dos feitos, ou mesmo perdendo un zapato. Anque inda estábamos fora da súa área de influencia, pra nós as mulleres eran entón un aburrido e inespricabre obstáculo argumental do que, en caso de bicos, vengábamonos ruidosamente berrando rítmicamente ¡¡¡CUA-DRO!!! ¡¡¡CUA-DRO!!!, ¡¡¡CUA-DRO!!!. Con un pouco de sorte, aquelo obrigaba ó sorprendido Barbaxelata a detela cinta e salvala presunta falla un pouco máis adiante.
Tamén aprendimos eilí que, pra convivir cos angloparlantes, conviña ser o máis branco posible. Máis se isto non pudera ser, coma nos casos de manifesto mestizaxe, conviña exibir -ben arrodeado de fillos famentos, mal vestidos e a ser posible tísicos- unha homildade sonrridente e agradecida que deixase fora de toda duda a superior entidade, xenerosidade e mesmo asepsia procreadora do gringo. Nistas condiciós, pode que -sin chegar ó adulterio- un caiga ademáis baixo a férula protectora dalgunha loira consorte -normalmente a máis ociosa, pousona e cursi muller do mundo-.
E da onomástica ¿qué me decides da onomástica? ¡Sálvese que poda!¿Coma vai ser igual chamarse Ludivina que Elisabeth, Sinforoso que Robert.? ¿E incluso Carlos? ¿Cómo se vai comparar Carlos con un Charles que se dí C H A L S S S ...e cuia S pode prolongarse logo elegantemente deica o infinito? ¿Ou aqueles outros nomes que resoaban coma vaticinios da súa propia suntuosidade: Alexander, Leopold, Montgomery, Christopher, Lawrence -por non falar xa de apelidos que se precedían sofisticadamente a si mesmos, coma Krzysztof, Jhabvala, Schoedsack, Sjöstrom, Pressbuguer, etc-. Non. Decididamente non. O fracaso do cine español estaba en que, poño por caso, a súas mulleres chamábanse case sempre Paquita, Conchita, Pepita, Lolita e outras agarbanzadas cousas que, inda que besaran de verdad, a ninguén podíanlle xa interesar; non eran coma Madeleine, Nadia, Cristín, Katherine, Peggy -sober de todo Katherine-, nomes todos eles encantadores, delicados e suxerentes, non incompatibles por outra parte coa máis ampla das liberalidades.
As canciós, sempre incomprensibles e un pouco coñazo, tiñan nembargantes o atraitivo da súa elevada abstraición. Non eran coma as nosas, tan descaradamente claras e case sempre reprimidamente uterinas.
No Barbaxelata aprendimos a rir moito mellor que a chorar. A nosa risa estaba sempre moi ben traida pero non así as bágoas que case sempre tiñan que adicarse a disgracias fora do noso alcance.
Había que ter moita sensibilidad de Dios pra chorar polas nostalxias fiduciarias dun magnate do petroleo, ou pola tristura heterosexual dunha rica herdeira neoyorquina –por moito salto de cama que lle puxeran- ou polos contínuos decesos que, counha absoluta profesionalidade, as Brigadas Anticrimen producían a cachón no noso honor. Fixemos o que pudimos.
Inda que nenos, dende entón fumos percibindo xa que o cine viñera a abrirlle algunhas portas e fenestras ó teatro; a ventilalo un pouco. Mais que tampouco íl dera saido de todo dunha cadea de tempo atufado e de fisionomías limitadas. Coa súa fábula non se podía facer o que un quisera; por exemplo, os protagonistas tiñan a compromiso formal de non morrer hastra o final. A cámara non podía perder o tempo fixándose en calquera cousa: a súa ollada tiña que ser siñificativa, conxeturable; caseque unha lengoaxe paralela, anticipadora, descoñecida no mundo real. A taquilla subvertía case sempre a natural fatalidade das cousas. Por algunha estrana razón, moitos “artistas” soían ter ademáis a cara do que representaban polo que todalas súas historias ficaban sendo perpetuamente iguales.
A risa en cambio era moito máis doada; era coma unha especie de resposta reflexa ó absurdo ou, nos casos de estulticia declarada, de parecida reacción frente a lóxica -que é o absurdo dos parvos-. No Barbaxelata dinme conta deseguida de que pra rirse de verdade era as veces necesario un certo grado de intelixencia crítica, de perspicacia nerviosa. O Gordo, por exemplo, ó revés que nós, non se ría nunca dos disparates porque facíase un lío coiles; nonos entendía. En cambio, outros parvos alertados soen disimular desesperadamenre a súa impotencia emitindo adrede gargalladas erradas e a destempo, as veces entrecortadas -coma si tentaran eisí a súa oportunidade-. En resumidas contas, a risa, tanto por defecto coma por exceso, podería chegar a ser un excelente detector da necedade universal.

Despois de tantos anos, onte paseime polo Barbaxelata. Eilí xa non había nada. Unha chata casa de dous pisos, cunha Caixa de Aforros no baixo e escaleiras con forte cheiro a guisote, semellaba o seu nicho. O espacio resultaba increiblemente pequeno e a miña historia improbable. Coma un can olisqueante, discretamente volvín unha e outra vez sober dos meus pasos. Pero era certo. Eilí morrera o cine. Sublimárase consumido pola súa propia fantasía. Eilí xa non había odalisca policromada, Charlie Chan nin Fumanchú algún que levarse á boca. Asegún un cronista da nosa vila, seica fai xa bastantes anos, pola carretera de Ourense i en caravana -coma tiñan chegado-, todas aquelas cousas regresaran diezmadas a súa cotidianeidade, a súa indixencia primeira: volveran en orde cara a nada de que tiñan vido.

(Nalgún lugar noso, sucesos inacabados coma os do Barbaxelata semellan seguir o seu curso, coma se tal cousa; coma se efectivamente o pasado inda agromara pola súa conta cousas novas dentro de nos. Mais ista educación a distancia inda sigue debatíndose inutilmente en nós co gallo de atopar un resultado que a xustifique).


* N O T A S
Pido perdón polo emprego de algunhas formas “dialectais” e inda castrapas (deixemos falar un pouco á fala)
Reivindico a madrileña e decimonónica acepción da verba “hortera” que, a partir da súa común siñificación galego-castelán de “escudilla”, estendeuse logo malignamente ós dependentes de texidos que mal imitaban ós “señoritos” seus clientes. A falta xa de señoritos, reivindico agora polo menos algunhas das severas traslaciós do termo (por exemplo, a que entende por horterada o seu propio mal emprego).
Reivindico tamén, no marco dunha pasmosa desinformación parlamentaria, a extrema dignidade da xente “vergonzante”; das persoas isas que, no polo oposto da desfachatez, ocultan con dignidade a súa propia vergonza; a súa tristura.
Si coma dí Umbral, as verbas pensan por nós, pode ser peligroso ilas perdendo por ahí, como si tal cousa.