'Miño, río pai e amigo', Xosé Otero Canto

Somos de conformidade de que a nosa primordial patria é a infancia, que aínda que como idade sempre se nos pasa prontamente tamén sempre se nos queda e vai con nós a onde vaiamos o resto da vida. Dixérao xa Manuel María, poeta nacido en Outeiro de Rei, á beira do Miño: “A infancia é a patria verdadeira, o país puro”. A infancia de Xosé Otero Castro foi tamén ao carón do Miño, onde a Ponte de Outeiro, en Castro de Rei. E xa desde aquelas o Miño acompañao eternamente.

O río Miño neste punto do seu percorrido está na súa adolescencia, no seu tránsito entre a xovialidade e a madureza; ten a frescura da mocidade mais aínda non chega á maioría de idade; nin ten os ímpetus xuvenis nin é un cansado río maduro, nin moito menos senil. Mais sí que é un río sereo e sosegado, manseliño e caladiño.

O Miño é a partir de Outeiro de Rei cando cambia o seu carácter. Ata o de agora, en tanto que transcorría polas terras da Chaira, viña con esa singular calmosidade e vagorosidade, impropia dun curso fluvial no treito da súa primeira andaina; unha singularidade que é moi particular dos ríos galegos. Así que vén no seu percorrido chairego co seu curso divagante e indeciso, sen determinación en impoñer a súa xerarquía e cunha exigüa incisión na súa canle. (Dicía ao respecto Otero Pedrayo que “os ríos da Terra Chá a penas debuxan ribeiras”). Mais, como diciamos, todo cambia desde este lugar. De aquí en adiante o río comenza a incidirse no terreo, a afondarse nunha valgada e a transcorrer polo fondal das pendentes; indo de camiño á cidade de Lugo xa vai excavando un elocuente val fluvial ao pé dos monticelos. E así beirea coa súa cintura de auga a urbe lucense. (Así referenciabao tamén Otero Pedrayo: “O río xa non é o mociño de aldea… Agora sinte as campás dunha Catedral e pasa baixo a curva imperiosa de arcos romanos”). Augas abaixo da Capital, o río acentuará o seu progresivo encaixamento, á vez que a súa corrente se apura en rápidos só remansándose coas represas dos encoros; e mesmo chegará a afondarse nunha estreita vaganta de empinadas vertentes, coñecida entre Belesar e os Peares como “Canón do Miño”.

Así que cando o Miño pasaba baixo a Ponte de Outeiro, a patria da infancia e da adolescencia do noso autor, o río aínda tamén era e é un adolescente. Aquí as súas augas si son calmas e silandeiras. E, moi apropiadamente, o noso autor refire dun xeito reiterado ese silencio do río, algo tamén reiterativo en cantos poetizaron ou referiron esta parmoniosidade do Miño.

Dinos o autor (páx. 19):

Que caladiño vai ese pai de todos!
(...)
Que sono inmortal levas contigo!
Que silencio na ribeira eterno
se move nas túas augas procelosas!

Ou tamén di (pax. 34):

(...) dorme en silencio o río.

No fondo… lentitude.
Nos remansos… calma.
Nos relanzos… tranquilidade,
repouso, auga de vagar…
no mantel solermiño
do río.


Cumpriría aquí lembrar que o silencio sémpre é parte da música, en toda musicalidade; e que unha musical vibración resoa canda o silencio. E, ao igual que acontece cos silencios musicais, que son a pausa necesaria para que haxa harmonía, o silencio outorga acústicas transparencias que acentúan a sonoridade da vida. Nese silandeiro silencio resoa con máis intensidade o concerto da Terra. Por iso que tamén nos resulta tan poético o silencio.


Así como o río da infancia segue correndo por nós para todo o resto da vida, o Miño, en paralelo ao noso vivir, é como un longo e inacabable poema. E xa debe saber o noso autor, pois seguro que o tería experimentado, que poetizar o Miño e tarefa para toda a nosa existencia. O mesmo que xa lle pasara ao Manuel María, como nos ten contado Camilo Gómez Torres: pois o seu “Poema ao Miño” nacera case ao principio da súa obra poética, a mediados do pasado século, coetaneamente ou anteriormente ao seu “Terra Chá”, mais os seus versos inéditos foron medrando cos anos e en silencio, como o do río, ata que finalmente agromaron no seu poemario “O Miño, canle de luz e néboa”, que veu a luz a finais de século, case pechando a súa poética paisaxística. O propio escritor contábanos como o río determinoulle unha impronta vital: “O Miño sempre nos impuxo: nel acatamos, desde vello, unha escura e misteriosa divinidade... Non en van as súas caudalosas augas arrolaron o noso berce, asombraron a nosa infancia, puxéronlle alegre e desbordada música ás poderosas paixós e desasosegos da nosa adolescencia e xuventude e, nos anos da nosa madurez, o seu monótono rumor encheu a nosa melancólica nostalxia”.

Coido que cousa semellante procede aplicarse ao noso autor, a Xosé Otero Canto. Pois para él o río é memoria e profecía, nostalxia e compromiso. Refíreo non só como un melancólico regreso á paradisíaca pureza das paisaxes da infancia senón que asemade como un canto paradisíaco actual, que agocha unha mensaxe esperanzada e futurista. Xa que nós pensamos que a ollada idealizada e primorosa da paisaxe en ningún xeito é un bucolismo neutral, en tanto que conleva a visión do ideal, do referente puro, de aquelo polo que comprometerse. Evocar as belezas non supón unha gozosa conformidade con todo; así que, cando fai falta, tamen o poeta nos refire a desesperanza ou a denuncia, cun claro compromiso ecolóxico. Cando se pon reivindicativo chega a pedirlle ao río que salga do seu silencio e exclama: “berra onde as túas ribeiras se inzan de silencios”. Xa que logo, estes poemas conteñen unha mensaxe moral e moralizante.

O autor refírenos o Miño como “silandeira cremalleira de auga”; tamén como “espello da alma chairega”, e asemade como “espiñazo de Galicia”. Chega a dicir “Galicia e ti sodes o mesmo”, considerando pois ao río cun trascendente simbolismo de identidade chairega e galega.

Mais penso así mesmo que neste libro a paisaxe é sobre todo unha escusa, non tanto un fin en si mesma senón que un medio para un fin. E que ten por obxecto o encontro consigo mesmo, co seu intimismo que o sinte consustanciadamente co do Miño. Así que nese seu espazo de evocación poética atópase tamén coa súa propia identidade.

Non podo eu falar como crítico literario, que nada sei diso e aquí acompáñannos persoas que na cuestión teñen máis que sobrada sapiencia. O que sí podo dicir é que cando ollei o libro gustoume a primeira vista. Para máis cando pormenoricei nel. Xunto a ledicia dos poemas do autor, había escollidos fragmentos poéticos doutras relevantes autorías e máis a marabilla das pinturas que o ilustran. Habia pouco tempo que eu andivera indagando nos pintores que ao longo dun século representaran o Miño e seus contornos paisaxísticos (desde Corredoyra ou Castro Gil ou Julia Minguillón ata os da nosa xeneración), e atopara obras nunha ducia de artistas, mais de súpeto véxome gratamente sorprendido con case outros tantos que se suman aportando as súas creacións para este libro.

É este un fermoso libro que se engade a esa numerosa patria poética da Terra Chá e do Miño. Estas enfeitizantes paisaxes son pródigas en poetas; ningún outro lugar do noso país iguala esta fecundidade poética chairega. Tal vez a propia Chaira teña moito que ver con iso. Podería ser que nesa planura unha persoa en pé ten o horizonte a nivel medio da súa ollada; e así, por ser os horizontes baixos e a cúpula do ceo entón máis impoñente, faise máis doada a espiritualización por sentir que a natureza terreal e humana está en humilde sumisión baixo a preeminencia das alturas celestes. Ou quizais sexa que estos amplos e baixos horizontes estenden a mirada e elevan o espirito. Ou ben é que os ollos se pousan máis detidamente no máis próximo, intimando máis con todo; ou mesmo que miran máis cara á nosa intimidade, descubrindo o noso interior e así expresándose mellor a nosa alma... Ou, sinxelamente, é pola amplitude de miras permitida por tan extensa horizontalidade. Ou sexa, por aquelo que tamén poetizara Manuel María: “Cha misteriosa e largacía... un mundo aberto á imaxinación de tódolos ensoñares”.

Xosé Otero Canto e este seu libro xa son unha estrela máis brillando no firmamento poético chairego e do Miño.

Debo dicir que antes que hoxe non tivera eu a sorte de coñecer ao autor. Debo agora dicirlle que “moitas felicidades”, extensivas aos colaboradores e a cantos fixeron posible a edición deste libro.

O Miño: “Gran Pai Fluvial Miño”, “Pastor de Ríos”, “Patriarca dos ríos galegos”, como fora tantas veces alcumado, agora e en adiante tamén será “Miño, río pai e amigo”.