Nesta silandeira cremalleira de auga...

Nesta silandeira cremalleira de auga, poemas dun espazo e dun tempo.
O Poeta Xosé Otero Canto, espello da alma chairega -tomo prestado un dos seus versos- dá ao prelo un novo libro que agocha relanzos de saber antergo e feitos dos vellos mesteres. Da primeira á última páxina nótase nel un arrecendo a palabra ben labrada, moldeada e engastada co buril dos antigos aourives. E non é de estrañar, pois Pepe Otero á xinea dos escritores da Chaira -Crecente Vega, o seu veciño, Aquilino, Manuel María, Xesús Rábade, Darío Xoán Cabana, Fernán Vello e moitos outros- que con teomosía de mans labregas esculcaron e aínda esculcan no resouro da nosa fala e verbo exacto para dicir cada cousa.
Pode o lector saltar estas liñas e mergullarse, un a un, nos versos deta silandeira cremalleira de auga, que é como o poeta, en feliz imaxe, define O Miño. Mais eu non quixera deixar pasar a ocasión que me brinda o meu amigo para expresar o que penso deste novo libro del, tan singular, que, se cadra, non hai moitos que lle igualen na concepción e na serena paixón creativa. Das catro partes que o compoñen zomega un pouso de cavilacións líricas sobre os espazos, os motivos e os elementos da xeografía do alto Miño que se van enguetando no gambito da historia e da cultura da xente que o arrodea como se fosen peixes que o pescantín apreixa polos socalos da ribeira. Cada elemento, cada motivo ou cada espazo e unha reconstrucción da memoria. E da memoria do río xorde o alento poético do home que naceu e medrou cabo del. Na Ponte de Outeiro. Como Pepe da Ponte: “Pepe da Ponte sobre o Río Grande; / virouse o ceo e todo se arrandea/ coma unha cunca grande aló no fondo”.
Na tradición poética da Chaira -que é un referente na historia da literatura galega- Otero Canto é unha voz singular. Por varias razóns: polo novo enfoque da temática paisaxística, polo diferente xeito de tratar a lingua, pola ousadía vangardista das imaxes e pola carga simbólica que encerran estas, o que nos permite encarar o texto con múltiples perspectivas interpretativas.
A paisaxe é a protagonista dun libro no que O Miño -e a Terra Cha toda- é unha metáfora da Galicia rural que vai morrendo. Esa paisaxe, non obstante, vai do espazo físico e os seus elementos ao espazo da denuncia social e o desacougo íntimo. A identificación do río con Galicia -Galicia e ti sodes o mesmo- é unha evidente declaración de principios. A descrición física dos elementos e o relato dos feitos que pertencen a memora afectiva da terra son a excusa da que se vale o poeta para amosar as súas inquietudes cívicas; o abandono secular de Galicia e a resignación milenaria das súas xentes (Na canle da vida baixamos xuntos / encaixados nos ribazos dos esquecidos: -“Galiza e ti sodes o mesmo”). A degradación do medio e a explotación do capitalismo agresivo (Chaira de verdes prados, / de millos en ringleiras / transxénicos e extranxeiros de pancarta certificada, / Por que non indes por onde chegastes / sen deixar a Chaira estragada?; “Chaira sostida”), a desesperación dos nosos sinais de identidade (Ainda hoxe no andar do río / non hai casal sen muíño derruído; / “O muíño derrubado”. Que é un magnífico exemplo da descrición da ruína dun país), o despoboamento das aldeas (As campás tanguendo / na tarde de outono, desalentadas / ... Cada tanxido, unha morte da casa do río; “Campás de morte”), a reivindicación da dignidade (Río, pai e amigo, / berra onde as túas beiras se inzan de silencios / e non pidas esmolas nin razas de pan acedo, / pois roubáronnos as anguías / e só con pan non comemos: “Pan con anguías”), os males da sociedade moderna (Cabelo de xuventude. / Casas das troitas / onde amortiguan a velocidade / nas corgas e carreiras do río.../ (e morte nas estradas); (“Oucas de liño verde”) e os modelos de vida espúrios que están prendendo no mundo labrego (Corren as follas de outono / polos regos furados pola sacha de crista.../ deste homes sometidos ós estrobos da cidade, / nunha carreira escintilante / pola quenlla dos prados reverdecidos de ausencias: (“Na ruxidoira gacia da prata”).
Esta situación de decadencia e de abandono transmite un estado de ánimo cargado de melancolía e de tristeza, non só polo que se nos foi perdendo e pola “desgraza histórica” que nos cubriu -aculugalada de mágoas primitivas-, senón tamén por mor do irremediable paso do tempo -a amencida que para nós non ten volta- e pola perda do paraíso da infancia: detrás ía quedando / o salto da infancia e do receo / neste río inmenso que recreo. Hai un recurso poético dominado polo pesimismo que aboia en todos os poemas, en imaxes desgarradas e sombrizas, que se fai agónico no penúltimo poema, “Os afogados”: Que adival che engancha / o teu corazón cansado de alboreceres? /¿Qué razón primeira e sobranceira / de escuros segredos / e arcanos misterios / buliga no teu aire de liberdade? / Que chamamento se subleva/ e discrepa? / Que rebatemento enxergado no desexo / enxamia a mente de desalento.../ para ir lavar as penas, afogado do río, / nun xergón de descanso / á perpetuidade das augas?; ...
Un dos aspectos máis salientables do libro, é o emprego dunha lingua, aparentemente de uso cotián. Afeitos como estamos a que a lingua poética acade graos de elaboración requintada, Otero Canto mergúallase na fala habitual dos traballos e dos días da súa xente para construir uns textos que, malia todo, acadan unha altura lírica indiscutible. As palabras ebn temperadas flúen do labio popular coas mesma naturalidade con que corre o pasar da vida e os motivos e feitos que describen. A riqueza é tal que ben merecería un estudio aparte para demostrar a diversidade semántica e a capacidade expresiva dun idioma. Un mundo feito con palabras limpas, escolmadas do acervo común, como xuntoiro, batuxo, remoallo e barrelo; ameneiro, abelaira, bieiteiro e carballo; bidueira, freixo, sabugeiro, sanguiño, salgueiro e sangoviño; axoúxera, brosa, tosca, carroula e gacia; viorto, limpeiro, saltadoiro, galleto e ínsia; lavadoiro, carpín, saba e fardelo; cómaro, leira, toupiñeira e desañar; engarabitar, rairo e milocroque; cabrifollo, garnicela, retortullo, capizo, cachoupa e adival; pita brava, cuspe de cuco e rebullón; abeluras, oucas, abrótegas e magarzas.
O oficio do poeta, amais da escolla precisa do léxico, nótase na habilidade para xogar con el e na pacacidade para crear imaxes sorprendentes e sorpresivas que consigan atrapar a atención do lector. E neste libro, a maiores da alma do poeta, nótase o oficio do profesor que asimilou unha morea de lecturas que deixan inexcusable pegada nos seus versos. O dominio dos recursos poéticos apréciase tanto nas estrofas de corte clásico (“Oitavas ó real batuxo” ou “Liras ó saltadoiro”), como no uso de aliteracións tan rotundas e transparentes como Veñen lavar as lavercas lavandeiras -da rega dos Lavancos- / as terras aradas e os fondais das leiras (“As lavercas”); en metáforas inusuais como As troitas son gravatas mouras / con nós ingleses na cabeza aberta (“Capizos abadeados nos adeuses da auga”); en imaxes espléndidas como cando tremen de chuchas as estrelas,/ na pel do río (“Todo estaba calado”); ou en comparacións tan idéditas como Orelas fumegantes de néboa / que sae do río coma un caldeiro cocendo suspiros.
A creatividade expresiva e o simbolismo da poesía de Otero Canto transcende os límites do humanismo paisaxista, pois á dor existencial e ao ton grave e reflesivo engádelle un contido de reivindicación cívica e unha carga emocional que beirea o fondo latexo da elexía. E tamén achega un certo matiz de enlevo relixioso que se manifesta nas espléndidas “Ladaíñas das árbores da ribeira” que eu proporía como modelo de pregaria ecoloxista para todos aqueles que defendemos, amamos e sentimos o humos vivificante da Terra.
San Amieiro que case chegas ó ceo
Diaño de Salgueiro embruxado con flores de gato cego.
Anxelical Bidueira de brancas ponlas
de ás de buxato.

Son desavegos Sabugueiro,
medicinal viño con froitos de bieiteiro.

Carballo, escudo de Galicia,
dás nome ás carballeiras da ribeira do río.

Santa Abelaira de follas de corazón
boa para os cestos, pipos e bocois,
aguilladas dos noso labregos,
escorrentadora das cobras,
adiviñadora das augas.

San Freixo de eixo de carro
de branca madeira apreciado.

San Sanguiño de madeira marela,
purgante sangiviño
da casca vermella.

(Todos os santos
marchades da nosa terra).
Convido ao lector a percorrer as páxinas do libro de Otero Canto, coa necesaria demora, para asimilar o que nel se di e, sobre todo, no que nel se intúe. Os que coñecemos a Otero Canto, ben sabemos que nas páxinas do seu libro choven pingueiras do seu corazón que, de seguro, nos van axudar a descubrir e entender mellor a complexa realidade do noso tempo.