Un vai a Portomarín despolarizado e despolitizado, pero non desnaturalizado. Galicia non só se está a despoboar, que isto é algo para o que non se atopa remedio. Galicia, os galegos, non somos donos de case nada: nin da auga dos ríos, nin dos fondos das terras, nin siquera do aire que respiramos. Polas entrañas, conductos de gas, cables de telefonía; polo ar, máis cables, máis telefonía; nos montes, muiños alleos aventan o aire sen misericordia. A auga dos ríos ten donos foráneos, que xeneran quilovatios vendidos ao mellor postor. ¡Case non nos queda nada!. Para respirar imos ter que pedir permiso. Sí, é a grande e tradicional mágoa. É a endemia do nóso país. Diante de tanta dor, de tanto atropello, de tanta barbaridade, non se ergue unha voz que diga: ¡Ata aquí chegamos! ¡Non vai máis!.
Pero falemos de Portomarín e do día da augardente destilada na praza nova. Falemos en crónica actual dun feito pasado.
Portomarín, a pouco máis de vinte quilómetros da cidade de Lugo, forma parte da Ribeira Sacra. A vila antiga, que non a nova, aparece citada no 792, co nome de Portomarini. Dos primeiros raiceiros moi pouco se sabe. Hai vestixios (se é que quedan realmente e non o lugar deles): medorras, antas e castros impresionantes. O de Castromaior, Vires, Bedro, Castrolobrixe, Vila ou Castro de Soengas. O primeiro, o de Castromaior, posiblemente sexa un dos máis amplos de Galicia. Pouco mérito se lles dá ou iso parece. En canto á historia non me interesa nesta crónica se o orixe da vila asolagada tivo que ver co conde Gutierre e coa condesa Ilduara, pais de Rosendo, bispo de Mondoñedo e fundador do Mosteiro de Celanova.
Quede a historia para outros viaxes.
O vello Portomarín está asolagado baixo as augas do encoro. Este antigo e afogado Portomarín, o día 8 de febreiro do ano 1946, fora declarado Conxunto Histórico Artístico. Pero nin esta declaración tivo valor algún. No 1962 comezou a construirse o encoro de Belesar e algún edificio considerado monumental foi trasladado ó Monte do Cristo, emplazamento do novo e actual Portomarín.
Na actualidade sábese que, a decisión deste e doutros encoros, estragaron, asolaron o mellor das ribeiras e unha moi grande riqueza piscícola: salmóns, troitas, anguías... bens comunitarios imposibles de valuar. Na actualidade os donos das augas son de fóra, de fóra de país, de fóra do estado; donos que mandan e ordean en linguas distintas do galego e do castelán.
Pero falemos de Portomarín, do novo, e do día da augardente. Falemos do Portomarín, paso sobranceiro e obligado do peregrinaxe a Compostela. Falemos da festa antes de que se anubren os sentidos. Mais, antes que nada, situémonos.
O Concello de Portomarín conta na actualidade con vinte parroquias: Bagude, Belade, Caborrecelle, O Castro de Soengas, Castromaior, Cortapezas, Fiz de Rozas, Gonzar, León, Narón, Nespereira, San Nicolao de Portomarín, San Pedro de Portomarín, Recelle, Sabadelle, San Mamede do Río, Soengas, Vedro, Vilarbasín e Vilaxuste. Entre estas vinte parroquias superan os cento trinta núcleos de poboación.
Portomarín é pouso e pousada; descanso para seguir polo Camiño a Santiago. Portomarín é un vagar inmenso con xoais extraordinarias para admirar: Igrexa de San Pedro, de San Xoán, de San Bartomeu, de Bagude; a de Cortapezas, a capela das Neves, que serve de miradoiro ao Miño e ó encoro, con grandes posibilidades para a práctica do deporte da vela.
Desbotada a tristeza que me asola, camiñando polo actual, sen pensamentos que me atoen, Portomarín é un concello con moitísima meigación. Historia, arte e rotas de senderismo singulares.
Achegado ó Mirador, establecemento de hostalaría á entrada da vila, con restaurante, cafetería e albergue, os ollos ábrense á inmensidade do Miño, cheo á forza, coas súas augas freadas sobre as vellas e asolagadas rúas do Portomarín primeiro. Mirado con perspectiva positivísima, sen botar ollada atrás, poñámonos no real e soñemos co que temos, que xá é tempo de relatar a crónica da pasada Festa da Augardente.
A rúa porticada, en costa, levoume á praza onde estaban instaladas as alquitaras. Antes de subir, unha parada na Adega Quilómetro 88, recén posta en servizo e ateigada de persoal. Como non estaba Rubén e o avío era moito, saín e seguín a vía co arrecendo afumado do lume quentando as alquitaras. A Banda de Música de Taboada facía gozar á asistencia e ós que saían da misa maior. Cada quen estaba ó seu albur e a súa bola, cada cal ao seu, pero todos inmersos na tradicional e sempre novidosa Festa da Augardente.
O meu amigo, Xoán Serrano, fixo de introductor, nunha pausa na súa labor de anfitrión de todos. Serrano, ama a Portomarín. Serrano é fillo de Portomarín e por Portomarín traballa. Era o día propio para recibir, saudar e guiar a todos os que a él acudían, e aos que non, tamén. Así é Xoán Serrano.
A Banda de Taboada seguiu cos seus sons amenizadores e as alquitaras da praza raiñándo na festa. Destilaban a fios miudíños, que pingaban tembradores en xarras de cristal. Todos querían catar a espirituosa. Eu probei a queimada, nun pequeno grolo, que o meu corpo non daba para máis.
As festas non só serven para promulgar, difundir e expandir. Tamén son momentos de encontros apreciadísimos: o Padre Mato (ilustrímo amigo e ilustrísimo Cabaleiro da Serenísima Orde da Alquitara), o doutor Álvaro Cortón, Olga e dous amigos máis. Chegada a hora do xantar, o doutor Álvaro, Olga, outros dous amigos mais eu, fixemos peza e nunha peza única fomos ao Mirador, para almorzar mirando ao Miño e ó encoro. Rematamos na Adega Quilómetro 88.
A celebración seguía con toda vigoría, pero tocaba irse. O día, aínda sendo de festa e agarimo, non é ilimitado. Cada quen de nós collemos para o nosos termos pensando en voltar cantas veces seña posible, haxa festa ou non. Portomarín é romaría diaria, diario lecer e un lugar apropiadísimo para deixar pasar o tempo ateigándose de regalos visuais.
Creo que fixen unha crónica pobre para o moito que a Festa da Augardente, os portomarinenses e Portomarín merecen. Son conscente. Teño os meus confíns.
Xa lles digo, non fun quen de arredar de min o recordo aterecido de todo o que se nos escapou, de todo o que nos foxe; de todo o que se nos vai indo.
Galicia queda sen nada. Galicia vive de prestado en quilovatios, en gas, en comunicación por cable; na pesca, no leite... ata no aire que respiramos.
Calmados e espoliados; calados e perplexos. Domesticados.
Domesticados ata na fala.
Aquí ninguén dá un berro nin tendo nacido nos Peares.
Aquí, calados coma toupas. Coma toupas, furando. Cegos coma toupas.
Seica tiñamos un millón de vacas (máis ou menos). Démoslles a todos os litros de leite que queiran.
Enseñemos ás vacas a bruar en francés, inglés ou italiano.
Mellor ca iso, poñamos o millón de vacas á ganancia. É dicir, en aparceiría.
As vacas, os montes todos, os ríos pequenos, as fontes, as vereas, os castros rendondos, o Pico Sacro, os cruceiros, os petos das ánimas, o Atlántico e o Cantábrico, nas partes que nos baten; os terróns das terras, as praias; as burgas de Ourense, as Illas Cíes, a Torre de Hércules, o Cabo Prior...a muralla de Lugo e a catedral de Santiago. As catedrais, todas.
Os cantares e a noso idioma, non. ¡Non teñen materia!
Ademais, non hai quen os queira. Ninguén os demanda.
¡Quen os ha querer se nós mesmos os depreciamos!
¿E a augardente de Portomarín?. Bueno, bueno, iso xá o miraremos.
Mentras tanto, eu, desesperado (sen esperanza algunha), berro no escrito:
¡Viva Portomarín!. ¡Viva a augardente!. E póñome a cantar ás aldeas coma un tolo.
CANTIGA DE MULIDAO
Quédame un cantar local,
dun baluro envellecido,
en Castromaior, perdido,
en Valecobo ensoñado.
Cantar de pedra canteira,
refeito en Santa Mariña;
en Toxibó perfundado,
ferido na Grabanía.
Acompasado en Soengas,
en fa, tanguido en Zazar;
acovardado en Lagorza,
desfeito en Val de Porrás.
Retomado en Batifoles,
berrado en Campo do Xordo;
no Rego do Can, saíño,
varil, en Lamas Maiores.
Alasando polas Neves,
xuvenil na Fonte Agra;
coma un pequeño, en Bagude,
florecido por Quintá.
Cantar cantado en Seixón
e na Casa do Cardedo,
alegre na Fonte Grande
e triste polo Penedo.
Por Gai a voltas de fuso,
laíño na Fonte Grande;
solfeado nas Peniñas
algo gracioso por Lamas.
A laios, en Valderramos,
alongado na de Vao;
só, en Pardellas do Monte,
coma un coro en Mulidao.
O cantar en verbo rexo
na de Volta de Varela,
feito silbo estremecido
pola aldea de Caldelas.
En León cantar mollado
e nas Cabanas do Monte,
colle folgos na Covela
cando vén chegando a noite.
Monte do Cristo, no alto,
no fondo pedra e cristal;
chora o cantar, sen parada,
no Vilariño Batán.
Unha mudeza apretada,
na de Marmoiral, calada;
sofrida na de Grumélez,
en Dónego rebentada.
Soan badais na da Cruz,
un golpe, na grande, un;
dous, na pequena: ¡tin, tin!;
van tres no mesmo ataude.
Lingua, música e cantar,
os tres, por xunto, mellor;
que estando por aforrar...
¡Sepultense os tres á vez!.
Ben mortos, ben soterrados,
sen andar nun ti por min,
ponjamos al castelán
ijual ca Portomarín.
Baixo moitas capas de auja,
desfeito en pedras e lamas.
Que floresa unificado
un castelán porticado.
Deixemos os alalás,
de moi baixa ordinariez
e cantemos con esmero
Paquito El Chocolatero.
Mentras, un coro de almas
fan bourío exclamatorio
rachando o aire da noite
con os ¡Jas! do velatorio:
¡Ja!, ¡Ja!; ¡Ja!, ¡Ja!; ¡Ja!
O pasodobre señero:
¡Ja!, ¡Ja!; ¡Ja!, ¡Ja!; ¡Ja!
Paquito, El Chocolatero.
