Durante os anos oitenta do século XX, Carmen Blanco e mais eu comezamos a frecuentar a chamada Costa da Morte, a comarca de Bergantiños e os cabos e faros de Fisterra, Touriñán, Vilán, Roncudo ou Punta Nariga, territorios que nos parecían entón aínda dabondo salvaxes e que percorremos moito ata fins dos anos noventa, a miúdo acompañados da nosa filla Mariña e de María Lopo. En consecuencia, tales itinerarios e topónimos resultaron reflectidos en moitos dos meus versos recollidos nos poemarios A boca violeta (1987), Cebra (1988), Ámote vermella (2008) e Unha tempada no paraíso (2010).
Un dos primeiros poemas que escribín en Fisterra foi "Polpa", titulado e concibido fundamentalmente na variante fisterrá do galego, cuxa gheada, cuxo seseo e cuxas particularidades léxicas me tiñan absolutamente fascinado pola expresividade, pola sensualidade e pola sinestesia que eu percibía durante aquelas namoradas estadías. Tanto é así que cada vez que escoitaba unha palabra ou unha pronunciación que me chamaba a atención procuraba anotala nunha pequena axenda que levaba comigo, rexistro espontáneo sen pretensión científica, senón soamente poética, do que saíu a vivísima fala do citado poema entón en marcha.
Claro que daquela non podía diferenciar nin moito menos discriminar as falas escoitadas na área fisterrá das escoitadas na área bergantiñá, dúas das áreas dialectais que Francisco Fernández Rei distinguiría dentro do bloque occidental do galego no seu tratado de dialectoloxía da lingua galega. Por outra parte, dado que tanto nós como a veciñanza de ambas comarcas coa que tiñamos relación nos desprazabamos frecuente ou mesmo constantemente polos dous territorios, seríame case imposible comprobar e distinguir a procedencia de cada falante escoitado, que ademais nalgúns casos podería proceder doutras zonas lingüísticas máis alongadas.
O feito é que o poema erótico "Polpa" xurdiu da interacción dos sons, das cores, dos sabores, dos recendos e dos tentos das verbas escoitadas nas terras fisterrás coa voz, coa pel, co gusto, co aroma e co tacto corporal da vida emparellada por aquelas paraxes: "Sebra que me aghallopas fisterrá / o embigho e os pensóns na túa mar viva / son busos caramiñas na serdeira que viro. / Eu fento dentesil das cuxas sinto aseso / a paixón pola polpa da túa masán partida. / Apreto arreghalado a doblegha das pernas / e xorde dende a ghargha unha ghavota antighua / torada na caluba de asibeche / onde gharsos pouso os meus ollos selestes / e recorren a sinta os brasos abalados. / A túa cabeleira chegha á boca do regho / e as cuxas lumbrighantes que me oprimen / conséntranse en apreta de sighala. / Estamos na fin do mundo entouriñados / terra do esghanaboi mar da langhosta / sebra apetesida que nase dos alghasos".
O seu título era metáfora da carne corporal por extensión do carácter molar de diversas froitas carnosas, tal como o escoitei dicir na fisterrá Praia Langosteira en referencia aos volumes máis curvos e mórbidos do corpo da muller. Logo comprobei que a acepción carnal desta palabra xa fora recollida en dicionarios decimonónicos do galego, como o de Juan Cuveiro Piñol ou o de Marcial Valladares Núñez. E, así mesmo, comprobei que a acepción carnosa referida a vexetais fora rexistrada en moitos máis dicionarios posteriores, como o enciclopédico en tres volumes de Eladio Rodríguez González, xa do século XX e lamentablemente póstumo, que tanto frecuentabamos dende mozos Carmen Blanco e mais eu, pois o adquiriramos, con considerable esforzo económico, sendo aínda estudantes da Universidade de Santiago de Compostela.
O para min sensual seseo daquela costa límite compareceu no poema dende a primeira palabra do primeiro verso, Sebra, imaxe proveniente en min dun acebrado vestido de verán que entón adoitaba portar a musa inspiradora da composición, o que daría orixe ao título do poemario Cebra no que se incluíu Polpa, publicado por primeira vez en 1988. Pero o seseo pode rexistrarse en case tantas ocasións como versos ten o poema: pensóns (pezóns), serdeira (cerdeira), aseso (aceso), masán (mazá), asibeche (acibeche), gharsos (garzos), selestes (celestes), brasos (brazos), conséntranse (concéntranse), apetesida (apetecida), nase (nace) e, de novo, sebra (cebra).
E a tamén para min non menos sensorial gheada aparece aínda máis veces que o seseo, acaso porque, a diferenza deste, a comparten as áreas fisterrá e bergantiñá do galego polas que daquela tanto transitabamos: aghallopas (galopas), embigho (embigo), arreghalado (arregalado), doblegha (doblega), ghargha (garga), ghavota (gaivota), antighua (antigua), gharsos (garzos), chegha (chega), regho (rego), lumbrighantes (lumbrigantes), sighala (cigala), esghanaboi (esganaboi), langhosta (langosta) e alghasos (algas).
Eu recollín, pois, estes dous fenómenos fónicos en vocábulos que escoitei na comarca de Fisterra ou pola Costa da Morte, algúns dos cales contiñan certas variacións morfolóxicas con respecto ao galego máis estándar, como pensóns por pezóns, cuxas por coxas, caluba por caluga, masáns por mazáns ou aghallopas por galopas.
Mais Olga Novo relacionou e identificou en 1996 o sentido figurado de todas as palabras eróticas deste e demais poemas meus publicados ata dita data no libro Por un
vocabulario galego do sexo. A terminoloxía erótica de Claudio Rodríguez Fer, sinalando non só as anteditas peculiaridades morfolóxicas, senón tamén as léxicas e aínda as semánticas escoitadas na comarca de Fisterra. Entre estas figuran torada para tronco de árbore cortada, identificable con tronco de muller; abalados para brazos sen forza, trementes tras un esforzo físico, neste caso sexual, ou boca do regho, para o burato traseiro onde acaba o lombo e comezan as coxas.
En canto a posibles peculiaridades léxicas constatables, pode mencionarse que non é habitual no galego común o termo busos por beizos avultados, aínda que xa o dicionario de Juan Cuveiro Piñol o rexistrara no século XIX co significado de buratos coa que podería estar relacionada. Coa acepción de labios prominentes só sei que a recollese Susana López Facal na súa tesiña etnolingüística sobre a fala e as cousas da parroquia fisterrá de Toba, presentada na Universidade de Santiago de Compostela en 1968 e publicada en 1975 na revista Verba, onde por certo tamén rexistra a devandita expresión brasos abalados.
Igualmente, o termo caramiñas que identifica aos froitos da caramiñeira e que no poema é metáfora de bocas, ten a mesma acepción que recolleran os dicionarios de Marcial Valladares Núñez e Eladio Rodríguez González para dita planta costeira. Non obstante, coa interesante definición de cunchas pequenas labradas pola auga do mar xa aparecera rexistrado tal termo en 1858 no entón inédito dicionario de Luís Aguirre del Río, primeiro vocabulario galego coñecido, que foi exhumado por Carme Hermida Gulías en 2007.
Así mesmo, aparece doblegha por sofraxe ou corva, palabra que, como parte de atrás do xeonllo, só lembro rexistrada no citado traballo de Susana López Facal e, sen gheada, por Constantino García no glosario que publicou nun anexo da revista Verba. E ademais utilízase o infrecuente dentesil por dentabrún, aínda que Xosé Luís Franco Grande xa definira tal termo como fento medicinal usado para curar os traumatismos no seu divulgado dicionario manual, que por certo foi o primeiro dicionario de galego que conseguín ter, concretamente na súa edición de 1972, como tantos estudantes da miña idade, e por tanto o que máis manexei dende a adolescencia ata a mocidade. Agora ben, o fieito dentesil apareceu maiormente na miña poesía coa para min máis eufónica denominación de fento dentabrún ou dentabrú.
Respecto ás denominacións das algas, tan presentes nas costas bravas en cuestión, escoitei na comarca de Fisterra dúas non estandarizadas no galego común: ghargha, aínda que Leandro Carré Alvarellos xa dera este significado para garga nos seus sucesivos dicionarios galego-casteláns, e alghasos, que María do Carme Ríos Panisse rexistrara na súa monográfica nomenclatura da flora e da fauna marítimas de Galicia en numerosas localidades da Costa da Morte próximas a Fisterra (Laxe, Camariñas, Muxía, Lira de Carnota). Porén, no poema Polpa utilicei ghargha coa acepción de arco plantar do pé, que non rexistra ningún dicionario galego que eu coñeza, pero que escoitei con tal significado na Praia Langhosteira de Fisterra e que recolleu Susana López Facal no galego da parroquia de Toba, pertencente ao concello de Cee.
E aínda máis específico resultou ser o caso da palabra esghanaboi por centolo ou centola, uso que ata hoxe non rexistrou tampouco ningún dicionario galego do que eu teña noticia. Lembro terlla escoitado, xunto a Carmen Blanco, a un mariscador que levou un enorme exemplar desta especie ao restaurante do Hotel Finisterre de Fisterra no que estabamos hospedados.
Por certo, naquela época frecuentaba tal restaurante Camilo José Cela, pois nesa costa concibiu a súa novela mariñeira Madera de boj, e foron varias as ocasións nas que o tivemos fronte a nós no comedor degustando mariscadas en familia, especialmente coa súa primeira esposa, Rosario Conde Picavea, e co fillo de ambos, Camilo José Cela Conde, así como con numerosas amizades. Daquela, a nosa filla Mariña, aínda moi pequena, compartía polas mañás solitarias pozas espalladas entre as rochas con Cela, quen moraba nunha casa cuxa traseira estaba situada xusto a carón delas. Máis alongada e discretamente, a nai da nena adoitaba tomar o sol en rochas elevadas pouco accesibles, mentres eu lía en zonas de sombra do rochedo, ao tempo que ambos vixiabamos os xogos da nosa filla, respectando sempre escrupulosamente as catro persoas implicadas a vontade de acougo das demais.
Por certo, contrasta tan sosegada quietude co desacougo reinante na novela que Cela estaba escribindo por entón, Madera de boj, repleta de tráxicos naufraxios e de afogamentos marítimos, que por certo quizais ecoaron nun poema de José Ángel Valente ao dicir deste mesmo, pois dedicoulle ao seu colega o seu poemario Nadie coa lenda Para Camilo José, después de la lectura de Madera de boj, cuyo espíritu quizá latexa en el primer poema de este libro, segundo consta no exemplar con dito autógrafo que se custodia na Fundación Camilo José Cela en Iria Flavia (Padrón).
Outra voz escoitada na comarca de Fisterra que me deixou arregalado foi precisamente a do verbo arreghalar, que o dicionario da Real Academia Galega, dirixido por Manuel González González, só acepta na expresión arregalar os ollos, tal como a usara o poeta Manuel Curros Enríquez en Aires da miña terra: Moito os ollos arregala, é dicir, moito abre os ollos, sexa con interese, con espanto ou con abraio. Obviamente, o participio arreghalado proveu no meu verso do asombrado pasmo da contemplación erótica, ante a que o suxeito lírico do poema se sente apaixonadamente aseso, ou sexa, aceso na acepción de fogoso que xa daba para este participio o pioneiro dicionarista Luís Aguirre del Río a mediados do século XIX.
O único neoloxismo creado por min en Polpa é a palabra entouriñados, derivada directamente do nome do Cabo Touriñán que por entón frecuentabamos e cuxa presenza explicou -e mesmo explicoume a min- Xosé Luís Axeitos dicindo que no meu poema os nomes de lugar non interrompen o discurso nominal ou lexical, xa que quedan asimilados por pertencer a un espazo mítico ou a un ámbito sagrado: Estamos na fin do mundo entouriñados.
Polpa publicouse por primeira vez no libro plurilingüe colectivo La emoción de la palabra, editado en Ferrol pola Universidad Internacional Menéndez Pelayo e a Sociedad de Cultura Valle-Inclán, quen o acolleu na súa Colección Esquío de Poesía en 1988, tras o recital políglota que ofrecemos nA Coruña poetas de cinco linguas ibéricas. En 1990, Xosé Luís Axeitos incluíuno no apéndice do seu estudo O poema Cebra de Claudio Rodríguez Fer: o erotismo como forma de coñecemento, publicado no Boletín Galego de Literatura en 1990, onde previamente realizou diversos comentarios sobre o mesmo, como o referido no parágrafo anteriormente citado.
E, en 1991, dado que Polpa estaba escrito nunha variedade diatópica do galego, decidín publicalo no libro Voz e voto. Homenaxe a Celso Emilio Ferreiro no X aniversario do seu pasamento, editado en Celanova polo Patronato Curros Enríquez, en sintonía co uso dunha variedade gremial tampouco estandarizada por parte do poeta homenaxeado no seu poemario Longa noite de pedra: a xerga dos canteiros coñecida como verbo dos arginas, fenómeno que eu mesmo estudara nun artigo recollido posteriormente no meu libro Acometida atlántica (Por un comparatismo integral).
Por outra parte, incluín Polpa nas recompilacións da miña poesía reunida baixo os títulos de Vulva (1990) e Amores e clamores (2011), así como na antoloxía erótica A muller núa (1992). Ademais, tal poema foi escolmado por Fran Alonso en Poetízate. Antoloxía da poesía galega (2006), xunto á composición A cabeleira (Fragmentos), cuxa escritura fora precisamente iniciada en Fisterra cos versos Eu nacín nun país verde fisterra que vagou errante tras manadas de vacas. / Incerto fillo son das tribos móbiles que só se detiveron cando se lles acabou o mundo.
Fóra de Galicia, Polpa publicouse, en Bretaña, na recompilación Récital de Poésie, editada polo Colloque Les Polyphonies Poétiques celebrado en Rennes no ano 2000, e en Venezuela, na análise e antoloxía La Galicia erótica de Claudio Rodríguez Fer, estas realizadas por Saturnino Valladares en Entreletras. Revista de Estudios Literarios, editada en Maturín (Monagas), en 2021, onde o antólogo asegura que, en dito poema, el autor se sirve de la variante dialectal de Finisterre, cuyas características acústicas más notables son la gheada y el seseo. Por su carácter innovador y su erótica belleza sonora, al final de este estudio, se reproduce íntegramente este poema en su versión original.
Menciono todos estes feitos bibliográficos porque proban que un texto escrito nunha variante dialectal non oficializada pode -e mesmo debe en caso de merecelo- gozar tamén da aceptación crítica e editorial en medios universitarios e literarios, tanto autóctonos como foráneos.
En fin, no mesmo ano no que escribín Polpa publiquei o poemario Historia da lúa, en cuxo poema Lique aparecen sinestesias eróticas premonitorias dos sons, das cores, dos sabores, dos recendos e dos tentos que escoitaría, vería, gustaría, uliría e palparía a través das verbas descubertas en ditas paraxes fisterrás, porque toda poesía é integral se está concibida cos cinco sentidos ou é parcial se renuncia a eles, como poñían de manifesto xa estes versos do libro mencionado: O teu corpo de mármore e molusco / recende a marusía e sábeme a cigala.
