Eu nacín no contorno ferroviario de Lugo e alí souben axiña dos miles de galegos que emigraban a Suíza e a outros lugares do mundo, como escribín, lembrando a miña infancia, no poema "Explanada da Estación", do libro Extrema Europa: "A locomotora semellaba / un baúl de sorpresas / traídas de Suíza ou da Arxentina".
Moitos viaxeiros daqueles trens ían ou viñan a Xenebra, capital dun dos cantóns francófonos suízos levantada á beira do gran lago Leman, que desemboca lento no río Ródano como neste se derreten os Alpes. No século XIX, a escritora galega Emilia Pardo Bazán percorreu o lago Leman en barca, segundo contou nos seus autobiográficos e xuvenís Apuntes de un viaje. De España a Ginebra, onde relata unha estancia de moi distinta clase á dos miles e miles de emigrantes galegos que traballaron arreo en tal cidade durante o século XX.
Da cidade angular fun sabendo a través da historia do seu pasado romano e máis xermano, da ríxida Reforma relixiosa establecida por Calvino, da súa serodia suma á Confederación Helvética. E tamén da gran proxección internacional que adquiriu no século XX, debida ao establecemento nela da Sociedade de Nacións e demais organismos internacionais posteriores, instalados na contorna do histórico Palais des Nations, como a segunda sede da Organización das Nacións Unidas. Ademais, fenómenos de tanta repercusión mundial como a organización humanitaria Cruz Vermella ou o sistema Web para Internet naceron precisamente en Xenebra.
Por outra parte, foi moi importante na miña formación a lingüística estrutural do xenebrino Ferdinand de Saussure, que deu precisamente orixe á chamada primeira Escola de Xenebra (nucleada arredor de Bally), á que seguiu unha segunda de cariz máis literario e psicolóxico (da que formou parte Starobinski). Charles Bally editou o histórico Curso de Lingüística Xeral despois da morte do seu mestre e Jean Starobinski deu a coñecer outros inéditos custodiados na Universidade de Xenebra, cuxa Colección Rousseau e cuxa Sala Saussure tanto me gustou visitar. E igualmente fotografei, sucesivamente, coa sempre semiótica Cristina Fiaño e coa lingüista profesional Adina Vladu, a placa conmemorativa da concepción da Semioloxía como ciencia dos signos por parte de Saussure, instalada co rostro deste na vella Rue de la Cité. Mais tamén me gustou ver na Rue du Vieux-Collège a antiga vivenda de L. L. Zamenhof, o creador do esperanto, lingua auxiliar planificada tan internacional como a propia Xenebra.
E, no terreo cinematográfico, cómpre salientar que son xenebrinos dous dos principais directores suízos, Tanner e Goretta, sobre os que precisamente teño escrito con moita admiración no monográfico "Cinemas" de Unión libre, onde Carmen Blanco dedicou un ensaio á triloxía erótica do primeiro, sen dúbida o seu realizador favorito durante moito tempo.
Ademais, moi diversos escritores contaxiáronme axiña a poética de Xenebra, pois non en van nela naceron Rousseau e Amiel e nela moraron Voltaire e Borges, cuxas numerosas trazas tantas veces seguín eu pola cidade. De feito, o escritor arxentino Jorge Luis Borges, que consideraba Xenebra como unha das súas patrias, referiuse dende o título do seu poemario Los conjurados aos tolerantes confederados helvéticos, manifestando no poema que lles dedica no libro a súa esperanza de que tal sistema federal aberto ás diferenzas fose co tempo o de todo o planeta. Ademais, Borges escribiu que, de todas as cidades e de todas as patrias que o acolleron, Xenebra lle pareceu a máis propicia á felicidade, como recolle unha placa na casa onde morou na Grand-Rue.
Mágoa que o autoritarismo calvinista propiciase no século XVI atrocidades como o tormento de Miguel Servet, o científico e teólogo español condenado a morrer na fogueira, aínda que dende o século XX honrado cun monumento na cidade (da súa reivindicación ocupouse reiteradamente o meu amigo José María Ade Buil, profesor, memorialista e aragonés como Servet). Mais o Museo Internacional da Reforma contiguo á ecléctica Catedral protestante ou o Muro dos Reformadores do Parque dos Bastións lembran ata que punto foi importante o calvinismo na historia de Xenebra.
Agora ben, Xenebra foi cidade de acollida para moitos exiliados tras a guerra civil española, algúns para min tan admirables como o institucionista Alberto Jiménez Fraud, o novelista Max Aub ou a filósofa María Zambrano. O poeta ourensán José Ángel Valente, funcionario da Organización Mundial da Saúde moitos anos, morou en Xenebra un terzo da súa vida e, de feito, nela se encontrou en modo decisivo cos devanditos exiliados e nela tamén se reencontrou coa lingua galega a través da súa inmersión nunha comunidade emigrante composta por miles de traballadores galaicos, fundamentalmente proletarios de procedencia rural. De feito, a maior parte das veces que escribín sobre Xenebra foi para referirme á súa presenza na vida ou na obra de Valente, cuxas vivendas e lugares de traballo rastrexei con Carmen Blanco. Ademais, visitei con Cristina Fiaño o Palais des Nations (en cuxas internacionais sesións tanto participara Valente), coa guía do chanceler español Juan Cenzual Coca, particularmente detida na explicación dos grandes e históricos murais de Sert e de Barceló.
Quizais en consecuencia, foi precisamente a amizade con Valente o que me puxo en contacto coa sociedade emigrante A Nosa Galiza, da que aquel foi membro fundador e na que eu tiven a honra de ser invitado a falar varias veces nos anos oitenta, nos anos noventa, nos anos dous mil, nos anos dous mil dez e nos anos dous mil vinte, unha destas con motivo da conmemoración do corenta aniversario da creación da entidade. Catro décadas, dous séculos, dous milenios dunha relación, que, se teño tempo e forzas, non me importaría cultivar por outro tanto, pois alí falei de Ánxel Fole, de Celso Emilio Ferreiro, de José Ángel Valente, de Jorge Luis Borges, e alí recitei tamén os meus poemas, en varias ocasións na compaña de Carmen Blanco, ademais de colaborar nas publicacións da asociación e de intervir nela en coloquios sobre a cultura da emigración galega.
Xenebra foi, pois, un lugar que nos fixeron sentir como noso e tamén un espazo moitas veces compartido xa antes de arribar, pois nunca esquecerei as interminables conversas telefónicas cruzadas con Valente entre Suíza e Galicia, como tampouco logo alí as non menos interminables sobre a experiencia da emigración cos seus propios protagonistas, algúns tan queridos e activos en A Nosa Galiza como Suso Baamonde (sobre quen publiquei o artigo "Vida dun emigrante concienciado, morte dun proletario militante" en Praza Pública), a valenteana familia Álvarez (o fotógrafo Manuel Álvarez e a súa muller Manuela Velasco, pais da nena Flavia que debuxou para Valente), a acolledora familia Ramil (o sempre solidario Pepe Ramil, a súa muller Lola Rodríguez e a súa filla profesora de danza Isabel) ou a musical familia Constenla (o gaiteiro Pepe Constenla, a súa muller Rosa Martínez e os seus dous fillos José Antonio e Natalia). E a eles cómpre agregar os nomes de dous directivos de A Nosa Galiza que exerceron como funcionarios internacionais ao igual que Valente, e ás súas mulleres, parellas coas que, retornadas a España, me vin varias veces nas súas casas e noutros lugares de Galicia e de Madrid: o economista José Fernando Pérez Oya e a súa esposa Áurea Suárez Araujo (ademais da filla del Raquel e da filla de ambos Lucila) e o sociólogo Xoán Anllo e a súa esposa Paca Vázquez Alonso (de feito, a pedido de Anllo, escribín o texto "Corazón zulú" para o catálogo da súa exposición Arte africana de pezas doadas ao Museo Provincial de Lugo). Claro que tamén me teño encontrado con descendentes da emigración galaico-xenebrina fóra de Suíza, como a exemplar docente Isabel Becerra Castro, a quen me presentou María Lopo en París.
Mais de Xenebra sempre lembrarei a campaña e as manifestacións por unha Suíza sen exército, que eu mesmo apoiei; o fascinante rastro de antigüidades da explanada do Plainpalais ao que me conduciu o ávido viaxeiro Xoán Anllo, cuxas coleccións etnográficas e artísticas puiden contemplar na súa casa xenebrina, que era un verdadeiro museo; o itinerario pola memoria solidaria cara á placa de homenaxe aos voluntarios suízos que combateron nas Brigadas Internacionais durante a guerra civil española, no que me guiou o comprometido loitador Suso Baamonde; a visita á tumba rúnica de Borges e á tumba minimalista de Hölh no cemiterio do Plainpalais co fotógrafo Manuel Álvarez, quen así mesmo me presentou o alternativo e artesán Site Artamis; os coloquios sobre María Zambrano e Valente mantidos no prestixioso Grand Théâtre, referente europeo da gran música, co escritor e melómano Julio López Cid; a homenaxe a Valente na compaña dos poetas e ensaístas amigos seus Américo Ferrari e Jacques Ancet; a permanente lealdade tributada a Valente pola memoria xenebrina do seu colega José Fernando Pérez Oya, cuxa casa de Vigo resultou ser unha auténtica pinacoteca; a cálida acollida nas súas persoalísimas moradas das fillas de Valente, Lucila e Patricia; as vistas metropolitanas dos trens e dos tranvías dende os altos do histórico Hotel Cornavin onde fun aloxado; en fin, os tan extensos como intensos paseos pola cidade e polos seus museos nas viaxes compartidas con María Lopo, Carmen Blanco, Cris Fiaño ou Adina Vladu...
Aloxado case sempre no contorno da estación ferroviaria de Cornavin, o lugar central de Xenebra foi para min a próxima rada que forma o lago Leman, acuaticamente presidida pola fonte coñecida como Jet deau, un permanente surtidor cuxo chorro alcanza os 140 metros de alto. Verso sen reverso que formou parte do blues centroeuropeo "Veilchen de Zurich en Carouge", escrito en Xenebra o mesmo día da caída do muro de Berlín e publicado no libro Extrema Europa: "O verso en surtidor / que brota dende a rada".
Carouge, na agradable periferia xenebrina, tiña tamén para min o encanto da súa tradicional convivencia multiétnica, mais foron moitos os lugares nos que me sentín a gusto nos encontros helvéticos, mesmo a partir de Xenebra. En efecto, dende ela viaxei máis dunha vez a Basilea (convidado polo comprometido activista Ramón Carreira, da Sociedade Galega Sementeira, e aloxado á beira do río Rhin), a Zurich (onde me encontrei con María Lopo no século XX, cando escribín o verso de Extrema Europa "VEILCHEN DE FRIEDRICHTRASSE", e a onde fun con Carmen Blanco no século XXI, cando visitamos o Cabaret Voltaire dos dadaístas e a tumba escultórica de James Joyce), a Lausana (conducido, xunto a Carmen Blanco, polo activo e simpático Xosé Constenla ao local da emigrante Asociación A Roda e, xunto a Cristina Fiaño, polo culto amante das artes Manuel Álvarez ao museo da Colección de Art Brut iniciada por Dubuffet) e a Berna (a onde acudín con Adina Vladu ao Zentrum Paul Klee, ao parque dos osos e ao encantador casco vello cheo de arcadas arredor da torre románica co reloxo úrsido e co reloxo astronómico, preto da antiga vivenda de Einstein).
Por este tipo de encontros escribín, tras sincopado percorrido en zigzag con María Lopo entre a República Helvética francófona e a xermanófona, un micropoema titulado "Suíza", incluído no libro Viaxes a ti e composto por un só verso para min definitivo: "Encontrarse no encontro". Encontros ás veces tan insólitos como o producido en Xenebra, na compaña de Carmen Blanco, coa descoñecida e fermosa ciclista de elegante atavío que asegurou terse namorado de nós baixo o cartel da gran exposición da pintora surrealista arxentina Leonor Fini (fabulosa mostra que por certo vimos no Salón Internacional do Libro e da Prensa).
Cidade dos reloxos en todas as súas formas e mesmo do Museo da Reloxería, nun período situado preto da Maison Clarté, edificio de Le Corbusier onde morou Valente con Coral que visitei acompañado moitas veces, Xenebra sabe suspender o tempo coa súa rada rodeada de parques tranquilos e de zonas peonís, pois, nela, como escribín no poema "Reloxo", tamén de Viaxes a ti: "O reloxo non marca/ o noso tempo". Acaso porque o tempo que se vai como a auga cara ao Ródano quedou para sempre no lume vital da Rue du Rhône en inesquecibles fotos de María Lopo. Ademais, con Adina Vladu, gran amante da flora, observei en detalle a avanzada enxeñería, controlada vía satélite, do máis grande reloxo floral do mundo, situado no Jardin Anglais e composto por máis de doce mil plantas e flores que cambian naturalmente no transcurso das estacións do ano.
Tempo inexistente e para min máis noso cando se comparte no espazo das artes, dada a importante oferta de museos, galerías e exposicións de Xenebra. Por exemplo, encantoume o logo desaparecido Museo de Arte Moderna do Petit Palais, con sorprendentes contribucións da rusa Marevna (sobre quen conseguín alí moi entrañables publicacións e quen me fascinou co seu "Autorretrato con natureza morta") e do xaponés Fujita ("A domadora e o león" e "Youki, deusa da neve" quedaron expostos dende aquela na nosa biblioteca lucense), así como co suxestivo lenzo "As dúas amigas" da polaca Tamara de Lempicka, entre outras moitas obras impresionistas e vangardistas.
E tamén lembrarei sempre a excelente exposición "Metamorfoses" de Picasso, composta por obras pertencentes á colección privada da súa neta Marina e realizada na Galeríe Han Krugier da histórica e interesante Grand-Rue, a vella vía onde por certo naceu Rousseau e morou Borges. Mais alegres bañistas de Picasso reciben sempre cos brazos abertos no Museo de Arte e de Historia, onde tamén puiden gozar de interesantes antigüidades exipcias, gregas ou romanas, de abondosa produción impresionista e suíza (en especial de Hodler) e de atractivas obras de Van Gogh, Modigliani ou Giacometti. Ademais, neste museo visitei marabillosamente acompañado en distintas ocasións a exposición temporal sobre Casanova en Xenebra e desfrutei da así mesmo temporal cinética metamecánica de Jean Tinguely liberándonos da maquinaria do tempo.
Polo demais, a apertura ao mundo de Xenebra, cidade musealizada na medieval Maison Tavel, está patente nas súas grandes institucións culturais, tantas veces visitadas: Museo de Arte e de Historia, Museo de Etnografía, Museo de Historia Natural. E o mesmo podería dicirse das entidades deliciosamente íntimas Museo Barbier-Mueller das artes chamadas primitivas, Fundación Baur das artes orientais e os museos de Rousseau e de Voltaire, sen esquecer o experimental e alternativo Centro e Museo de Arte Contemporánea.
De cada un destes museos lembro inesquecibles marabillas, dende a máscara cerimonial pibibuze da tribo kwelé do Gabón que pertencera ao dadaísta Tristán Tzara, quen promoveu o movemento Dadá en Zurich, aos móbiles de rudimentario reciclaxe mecánico do neodadaísta Jean Tinguely, cuxa produción conta cun museo monográfico na Basilea onde se criou, pasando polas excelentes e exóticas coleccións exipcias, chinesas e xaponesas. E nestes museos gocei de experiencias compartidas igualmente marabillosas, nalgunha ocasión mentres fóra nevaba docemente sobre a igrexa ortodoxa rusa de estilo bizantino moscovita e sobre a figura reclinada do escultor inglés Henry Moore na tan verde cuiña que hai fronte ao Museo de Arte e de Historia, mais noutras mentres dentro acollía a alegría de vivir, abrindo os brazos, a sempre estival praia picassiana.
Este multiculturalismo tamén se reflicte na cosmopolita oferta comercial e culinaria (lembro moi felices veladas ao longo das décadas en restaurantes indios como Shahi, Darshana, Gandhi, Taste of Madras e Bombay). Non en van, por estes contornos xenebrinos concibiu o seu Frankenstein a romántica inglesa Mary Shelley, compuxo o músico húngaro Liszt, exerceu o psicólogo suízo romando Piaget, exiliouse do nazismo o novelista austríaco Robert Musil ou escribiu o xudeu nacido greco-turco Albert Cohen. Este ambiente explica a formación de ensaístas tan interdisciplinarios como os helvéticos Denis de Rougemont ou Jean Starobinski, discípulos de Piaget e Saussure, ou do alí afincado José Ángel Valente.
Mención á parte merece o antigo barrio obreiro das Grottes, de tradición anarquista, feminista e squatter, que sempre me interesou. Coincidindo coa miña frecuentación de Xenebra foi construído nel un gran complexo arquitectónico, colorista e caprichoso á maneira de bosque fantástico, onde setas xigantes sosteñen balcóns de tea de araña e columnas de regalicia trenzada dan paso a escaleiras de caracol. Trátase dun ámbito aberto ás máis variadas actividades artísticas, artesanais e docentes, propicio para compartir ledicia e utopía cos seres máis queridos.
Mais o século XXI deparoume novas relacións galaicas con Xenebra. Por exemplo, a miña polifacética exalumna Teresa González Costa, actriz, narradora e dramaturga, fixo teatro na cidade suíza, onde estudou ademais a obra do viaxeiro Nicolas Bouvier (autor xenebrino sobre quen realizara un traballo de investigación de cuxo tribunal xulgador formei parte).
E a profesora, investigadora e poeta Tera Blanco de Saracho, exalumna Erasmus en Xenebra, relacionou a obra de Valente e María Zambrano noutro traballo de investigación que se publicou na revista Moenia, ademais de realizar moitas outras pescudas sobre o poeta galego na cidade en cuestión, urbe que por certo centrou o seu xuvenil "Canto a Europa" (publicado no libro Poetas con Valente), acaso porque amar só se explica en desmesura.
Precisamente en estreita inmersión investigadora, Tera Blanco de Saracho e mais eu documentamos e escribimos xuntos a nosa obra maior de materia suíza: "Valente en Ginebra: memoria y figuras", incluída no libro Valente vital (Ginebra, Saboya, París), no que tamén colaborou María Lopo e que presentei en A Nosa Galiza con Carmen Blanco, Suso Baamonde e Julio López Cid, estando na directiva desta asociación os eficientes e acolledores emigrantes Pilar Carril e Antonio Sánchez e actuando aquel día o grupo folclórico da entidade. Alí coñecín aos cubanos Orlando e Lolita Blanco, responsables de Editart, a editorial de tantos excelentes libros de artista coa que colaborou Valente, por exemplo, co seu amigo Tàpies.
Ademais, Borges e Valente, que moraron e morreron en Xenebra, convocáronme tamén, en A Nosa Galiza, xuntos e xunto á poeta Cristina Fiaño, directora da revista Evohé, con motivo da presentación simultánea do monográfico "Borges caleidoscópico", coordinado e deseñado pola citada autora no trinta aniversario do falecemento do escritor arxentino, e do primeiro libro conmemorativo da Cátedra Valente, que eu dirixo na Universidade de Santiago de Compostela, no décimo quinto aniversario da súa creación. Durante dita presentación recitamos conxuntamente as xenebrinas composicións "Los conjurados" de Borges e "Sobre el tiempo presente" de Valente, para rematar lendo Cristina Fiaño, en medio dunha grande emoción, "Sub nocte", poema destinado polo creador galego "Para os irmáns da emigración, para Nosa Galiza e para que Galiza sexa tamén nosa".
Posteriormente, con motivo do primeiro cuarto de século da morte de Valente presentei nun gran salón municipal do barrio de Meyrin o libro conmemorativo do vinte aniversario da Cátedra Valente e a miña Iconografía artística de José Ángel Valente, nun acto presentado polo emigrante Antonio Sánchez e amenizado polo grupo folclórico de A Nosa Galiza dirixido polo gaiteiro Pepe Constenla, ao que acudiron numerosos inmigrantes galegos e doutras procedencias; autoridades institucionais de España, como o cónsul xeral Luis Fernández-Cid de las Alas Pumariño, e de Suíza, como a presidenta do Parlamento de Xenebra, Ana Roch, ambos de orixe galega; o deputado socialista en dito Parlamento, fillo de exiliado republicano español, Alberto Velasco, e outras persoas relacionadas coa cultura, como o director do Club do Libro Español, o almeriense José Capel Ferrer, e co estudo de Valente, como a poeta e investigadora romanesa Adina Ioana Vladu, con quen, por certo, gocei en Suíza de diversos gatos reais e reproducidos, dos seus míticos chocolates e da sorpresa de atopar en Xenebra un hotel chamado precisamente Adina.
Porque nesta gran aglomeración multiétnica e multicultural que é Xenebra contou e conta Galicia coa obra multilingüe de José Ángel Valente e coas actividades das asociacións emigrantes, entre as que se poderían salientar as reiteradas exposicións fotográficas de Manuel Álvarez, así mesmo constante retratista das xentes galegas que pasamos por alí. E porque nin a nosa Xenebra se explica sen A Nosa Galiza nin tampouco A Nosa Galiza se explica sen a nosa Xenebra.
