Corría a segunda metade de 2019 cando apetecín escribir sobre Antonio Fraguas e agora, cando estamos na segunda metade do 2025, quero lembralo. Dicía así:
Case de dá por rematado o ano Fraguas despois do 17 de maio ou cando se escolle o próximo homenaxeado, pero o ano só acaba o 31 de decembro e cómpre seguir falando do emperador da humildade. Denomínoo así, porque cando se convida a Manuel Vilar (case na véspera de ser nomeado director do Museo do Pobo Galego) a dar unha conferencia sobre quen fora presidente desta entidade, o primeiro título que lle pasa pola cabeza é "Antonio Fraguas, o traballo calado dunha abelliña".
Así era el, dos que case non se ve, dos que se abaixan para non reclamar atención pero realiza unha labor inmensa. Neste sentido non debemos esquecer que en varias institucións foi bibliotecario.
Ao rapaz víñalle de casa a bondade: mamá Antonia fora unha muller que a nai acollera para que lle axudara no traballo diario e na crianza do pequeno para que asi puidese deixar de dar tombos pola desgraza. O compromiso naceulle de ser o rapaz da aldea en Pontevedra, alí creou a Sociedade da Lingua e logo pasará a formar parte da Irmandade da Fala, do Seminario de Estudos Galegos... Cando o golpe militar e a guerra foi represaliado e sufriu en propia carne aquilo que ningún mestre quixera saber: que aqueles polos que máis te preocupas poden ser tan crueis como para que humillarte e ensinarte os ollos da morte; foi n'A Estrada e a partir de aí xa quedou con esa pegada, ata o punto de que con máis de noventa anos confesaba que non temía a morte porque xa pasara todo o medo aquela noite do 36. Si, 36 foi a pintada que colocaron os falanxistas no dintel da súa casa de Cotobade e alí segue, quen dixo que había que esquecer? Foron eles quen a fixeron indeleble. E aínda así, seguía a ser un mestre cheo de xenerosidade nos anos seguintes.
Conto, que cando me fun a examinar de ingreso, levaba na memoria todos os ríos españois cos seus afluentes pola dereita e a esquerda, os picos dos Pirineos e do sistema Bético... e alí no tribunal un home preguntoume: como se chama o río da túa aldea? Estaba claro que eu era da aldea e que no país dos mil ríos todas as aldeas teñen río... eu fixen que me repetira a pregunta por se entendera mal, e repiteuma. A miña cabeza daba voltas porque o meu río chamábase Maior pero daquela debía haber tamén un menor... díxeno e agardei o ditame. Quedou conforme e seguiu a preguntar por esa primeira célula. Como podía entender eu (cos anos dunha soa cifra) que alguén me preguntase por aquilo que vivira e non estudara nos libros. É que iso tiña valor? A quen lle podía interesar? A sorpresa foi a primeira reacción, a segunda tiña que ser darme conta de que o meu lugar de nacenza e infancia existía máis alá da parroquia, que alguén (do mundo da Academia) me podía preguntar por el e manter unha conversa xeográfica. Canto nos ensinou este profesor con esa actitude! Tanto que moitos anos despois (sen necesidade de pelotón de fusilamento) seguimos lembrándoo. Eu non sabía que ese tipo de prácticas pedagóxicas e ideolóxicas lle custaron varrer a vila na que traballaba, diante de todo o mundo, para exemplo do que non se podía ser ou pensar.
Darlle valor ao propio. Esa foi a súa ensinanza. O seu castigo: realizar o traballo que lles semellaba máis baixo, á vista de todos os que o sabían profesor. E eu, véxoo coma n'A lingua das bolboretas, sendo acusado polo alumnado ao que tanto apreciaba.
Dobrado sobre si mesmo, case coa cabeza no peito, don Antonio como sempre o chamabamos, era a testemuña dunha xeración de homes bos que adoito miraron polo país e nunca por si.
O historiador (cronista xeral de Galicia), etnógrafo e antropólogo (uns especialistas que entre nós non acostuman destacar) e xeógrafo (Díaz Fierros defende a súa Xeografía de Galicia por riba de moitas outras) deixou dito: "Eu traballei sempre por e para Galicia. Unhas veces acertei, outras non. Pero en todo canto levo feito puxen sempre toda a miña ilusión, todo o pouco que sei, sen esperar nunca nada a cambio". E non podía ser máis sincero.
