A cordilleira dos Andes, ademais de ser a máis longa cadea montañosa da Terra e de percorrer de Norte a Sur toda a Sudamérica occidental, pois ten 8500 quilómetros de lonxitude, é a espiña dorsal do estado de Chile. En efecto, nace no seu extremo sur, en Tierra del Fuego, e continúa ata Arica, na fronteira con Perú.
Eu recibín o primeiro impacto visual andino ao chegar a Santiago de Chile, onde se ven dende moitos lugares as maxestosas montañas nevadas dos Andes. De feito, xa dende a primeira mañá da nosa chegada, tras pasar toda a noite austral no avión, Adina Ioana Vladu e mais eu quedamos extasiados pola beleza e pola grandiosidade do níveo macizo que ocupaba todo o horizonte dende a terraza elevada do hotel onde nos aloxamos, situado no centro da cidade.
Mais tamén houbo ocasión de contemplar os Andes viaxando por Chile, mesmo entre eles e a cordilleira da Costa que se eleva en paralelo á beira do Océano Pacífico e cuxo cume é o Cerro Vicuña Mackenna. Circulando por estrada entre Santiago de Chile e Valparaiso divisei con emoción o cerro Aconcagua, formidable montaña andina de case sete mil metros por encima do nivel do mar, que é o pico máis elevado de América e mesmo dos hemisferios meridional y occidental. Foi un santuario inca, do que ficaron restos, e agora pertence á República Arxentina. Reto permanente para o alpinismo, ten preto o chamado Cementerio de los Andinistas, dedicado aos montañeiros falecidos tratando de escalalo. Menos de cen metros máis baixo que o monte Aconcagua é o cerro Nevado Ojos del Salado, o cume máis alto de Chile, localizado na rexión norteña de Atacama, como moitos outros altos cerros andinos do país.
Sendo pioneiro Chile na posta en marcha do ferrocarril en América do Sur dende o século XIX, en boa parte do século XX existiu un Ferrocarril Trasandino que chegaba á República Arxentina atravesando os Andes, desaparecido como tantas outras liñas férreas durante a ditadura pinochetista, incluído por suposto o Tren Popular de la Cultura posto en práctica polo goberno da Unidad Popular para difundir arte, artesanía, música, teatro e ballet polas zonas máis necesitadas do país, seguindo a pauta dos trens de artistas utilizados en Rusia pola revolución bolxevique ou das Misiones Pedagógicas promovidas pola II República Española.
Por outra banda, a territorio andino chileno chegaron os superviventes do accidentado avión uruguaio que se estrelou nos Andes arxentinos e que recorreran á antropofaxia para subsistir, dando orixe a tantas polémicas como reportaxes, libros e películas, pois foi unha das noticias que causaron máis sensación no século XX. Dous dos falecidos e dous dos superviventes eran descendentes de emigrantes galegos a Uruguai, o país do Cono Sur americano que, xunto á República Arxentina, acolleu máis inmigración galega.
Tanto no meu hotel como nos restaurantes e museos de Santiago de Chile foi perceptible a presenza de turistas procedentes da República Arxentina, pero aínda moito máis notoria foi a de turistas procedentes do Brasil, en boa medida atraídos polos deportes e polos xogos de neve nos Andes. Tan grande é o continxente brasileiro visitante que no Barrio Bellavista, onde pode verse algún negocio cun mural cheo de abetos e montes nevados, existen comercios de aluguer de roupas e equipamentos para esquiar na neve e para escalar na montaña con nome e reclamos en portugués.
Moitas veces contemplei os Andes dende o centro urbano de Santiago de Chile e á beira do río Mapocho que o cruza e que atravesei por varias pontes. O seu nome, que parece aludir en mapugundun á auga dos mapuches, érame coñecido pola Oda al invierno del río Mapocho, de Pablo Neruda, e pola canción En el río Mapocho, de Víctor Jara, pero tamén, lamentablemente, polas persoas asasinadas polos golpistas pinochetistas que apareceron flotando nas súas augas ensanguentadas. Mapocho é ademais o nome dunha revista que edita a Biblioteca Nacional de Chile. Moi preto do río Mapocho encóntrase o gran Mercado Central, feito de ferro fundido en Escocia no século XIX e especializado en pescados e mariscos, que por certo me resultou excesivamente orientado ao turismo gastronómico cando o visitei.
Gabriela Mistral, de orixe andina, considerou os Andes como a súa tierra nativa e mi cordillera, identificándose tanto coa súa paisaxe como coa súa paisanaxe, como proba o seu libro Desolación. Experiencia andina menos idílica foi a de Pablo Neruda, que se viu obrigado a cruzar dificultosa e clandestinamente os Andes a cabalo, cando estaba perseguido por ser comunista, para fuxir de Chile en dirección á República Arxentina, peripecia que contou no capítulo La montaña andina de Confieso que he vivido e no seu discurso de recepción do Premio Nobel de Literatura. Ademais, un dos seus poemas máis importantes, Alturas de Machu Picchu, refírese a este elevado monte andino pertencente a Perú, onde os incas estableceran o seu mítico santuario e a súa inexpugnable fortaleza, pero por suposto son moitas máis as veces nas que o poeta chileno aludiu nas súas obras aos Andes.
Quizais a min pasoume en Chile o mesmo que a outro galego, Eduardo Blanco-Amor, quen confesa nas súas crónicas reunidas no libro Chile a la vista: traía yo a Chile una vieja ansiedad de montañas. E dito escritor menciona naquelas, como antecedente galego en Chile, ao seu paisano e amigo na diversidade Ramón Suárez Picallo, quen nas súas crónicas postumamente reunidas no libro La feria del mundo aproximouse aos contrastes da xeografía chilena sen renunciar tampouco a certas analoxías con Galicia, como ocorre nun seu discurso en galego: efectivamente, nos catro mil seiscentos kilómetros de lonxitude que ten o litoral chileno dende Arica ata Magallanes hai as máis inverosímiles manifestacións xeográficas, as máis atrabiliarias e as máis dispares... Dende as terras desérticas de Atacama e de Antofagasta ata a comarca de La Serena, terra de flores e carabeles, pobo branco, da máis pura estirpe andaluza, ata Valparaíso, o gran porto sobre do Pacífico, a través do cal o mundo coñece a Chile máis que polo propio nome de Chile, pasando polo valle central que vai dende Talca, pasando por Concepción, na desembocadura do río Biobío ata as cidades de Pedro de Valdivia, de Temuco e de Osorno, para chegar despois a Puerto Montt e a Puerto Varas, onde eu vin florecer uns toxos de marabilla, abertos coma os nosos....
Para explicarse Chile, ambos cronistas galaicos recorreron ao famoso, brillante e polémico ensaio de 1940 Chile o una loca geografía, do escritor e psicólogo chileno, de orixe francesa, Benjamín Subercaseaux. Tal obra consta de sete significativas partes polas que dalgún xeito pasamos todos os amantes do estado do último extremo: descubrimento de Chile, o país das mañás tranquilas, o país da senda interrompida, o país da muralla nevada, o país da terra inqueda, o país dos espellos azuis e o país da noite crepuscular. Quiero ver los Andes a través de grandes bosques, escribiu en efecto o persoal ensaísta, pero non desdeñou nada do resto. Como observou Gabriela Mistral no seu extenso prólogo a esta obra, Subercaseaux, tendo a variedade como musa, concibiu Chile na súa originalidad mayor, que es la diferenciación acérrima, pois esta terra posúe calvicie geológica, selva dura, largos vergeles, nieves y témpanos.
Para min tivo e ten Chile, pois, algo de metáfora matérica do que máis aprecio, que é o amor e a utopía, polo menos tal como o expresa Gabriela Mistral prologando Chile o una loca geografía: La pluralidad se confunde con el concepto mismo de la hermosura en lo que toca a Venus-tierra, y Chile tal vez sea la cosa más plural del planeta.
