Criado terra dentro en Galicia, a miña primeira aproximación aos océanos foi a literaria, cando descubrín fascinado na infancia as novelas de viaxes e aventuras do escocés Robert Louis Stevenson, do neoiorquino Hermann Melville e do bretón Jules Verne, os dous últimos literariamente vinculados a Chile: respectivamente, en Moby Dick menciónase a illa chilena Mocha, famosa polo cetáceo branco que inspirou a novela, e Les Naufragés du "Jonathan" sucede nas chilenas Tierra del Fuego e illa Hornos, cuxo Cabo de Hornos é o punto máis austral de América. Pero na adolescencia comecei a aproximarme aos océanos máis liricamente coa poesía dos chilenos Gabriela Mistral e Pablo Neruda e, xa na mocidade universitaria, con odiseas tan épicas como Os Lusíadas, do portugués Luís de Camões. Lendo a Borges souben tamén daquela das novelas mariñas do navegante polaco-británico Joseph Conrad e do viaxeiro indo-inglés Rudyard Kipling. E máis tarde intereseime pola oceanografía a través dos famosos e ecolóxicos documentais do biólogo mariño francés Jacques Cousteau.
Resulta evidente que Chile é un país xeograficamente bañado pero tamén bioloxica, social, economica e culturalmente impregnado polo océano, pois ten máis de 4.300 quilómetros de costa no Océano Pacífico e aínda accede ao Océano Atlántico en Tierra del Fuego, onde se unen estes dous grandes piélagos. Ademais, conta cunha costa moi variada, na que abundan as praias, as baías, os fiordes e as rías, o que determina a importancia da súa pesca, do seu tráfico marítimo, da súa investigación oceanográfica e ata do turismo acuático que atrae.
Eu gocei do espectáculo do Océano Pacífico por primeira vez no areal e no rochedo de Isla Negra, sobre os que tanto lera na poesía (Canto general, Memorial de Isla Negra) e na prosa (Una casa en la arena, Confieso que he vivido) de Pablo Neruda e, malia as altas expectativas coas que me aproximei a tal costa, dende logo non me decepcionou o compañero océano, como lle chama en verso o poeta, en efecto tan grande, desordenado y azul como o cualifica nas súas memorias.
E tampouco me decepcionou a baía e a cidade de Valparaiso, grande anfiteatro marítimo de cuxos outeiros penduran miles de casas colgantes mirando o Océano Pacífico. O seu decimonónico e portuario centro histórico, construído maioritariamente polos españois, foi declarado Patrimonio da Humanidade pola Unesco, distinción que comparte en Chile co parque nacional Rapa Nui e coas igrexas de madeira dos bosques de Chiloé. As vistas de Valparaiso, que puiden desfrutar dende o fabuloso miradoiro de 360 graos da casa-museo La Sebastiana de Pablo Neruda, e dende outros miradoiros aínda máis altos, resultáronme absolutamente fascinantes, como tamén os seus espectaculares ascensores funiculares. Á parte disto e dos abondosos e vibrantes murais pintados, sorprendéronme as inesperadas citas de Federico García Lorca espalladas en placas cerámicas na contorna de La Sebastiana.
Non é de estrañar, pois, que quen morou en medio dos océanos, como Pablo Neruda, tivese paixón por eles, pero tampouco que a tivese tamén pola malacoloxía, dada a cantidade e a espectacularidade dos moluscos que habitan nos seus mares. Non é de estrañar ademais, pois, que o propio poeta escribise en Confieso que he vivido esta aserción: lo mejor que coleccioné en mi vida fueron mis caracolas.
Eu mesmo gustei xa de neno das cunchas que collía na praia de Riazor da Coruña e das buguinas usadas como instrumento de son que me regalaban familiares que visitaran outras praias e que aínda conservo. E, xa maior, seguín acumulando modestamente cunchas e buguinas que atopaba con Carmen Blanco e coa nosa filla Mariña sendo nena en praias e mercados portuarios polas costas galegas e por outros litorais. En dita colección abundan as recolleitas persoais (como os caracois brancos que atopei en
Jaruco e que trouxen a Galicia dende Cuba) e os agasallos amicais (como as cunchas de vieira entregadas persoalmente en Galicia por María Kodama, xa entón viúva de Borges). A viguesa María Lopo, sempre amante da mar e compañeira de incursións marítimas, regaloume un precioso e documentado libro sobre conquilioloxía que me permitiu identificar e clasificar os nosos espécimes, coleccionados tan só polo seu atractivo estético.
En 1945, Neruda doou á Universidade de Chile miles de cunchas e buguinas procedentes dos máis diversos lugares do mundo, que encontrara, que mercara ou que lle regalaran. Por fortuna, puiden desfrutar dunha marabillosa selección delas exposta na Sala Museo Gabriela Mistral da dita universidade titulada Mollusca. Poesía de caracolas, aínda que xa puidera ver outra mostra menor da mesma colección no Instituto Cervantes de Madrid baixo o título de Amor al mar. Las caracolas de Neruda. A intención da exposición, ademais de obviamente poética, estética, científica e didáctica, é a de reivindicar unha cada vez máis necesaria conciencia ecolóxica con interactiva colaboración do público, da cal por certo tamén se expoñen significativas mostras de sensibilidade ecoloxista coa contorna natural.
En Confieso que he vivido, o poeta asegura que esaxerou o seu caracolismo ata visitar mares remotos: Tuve las especies más raras de los mares de China y Filipinas, del Japón y del Báltico; caracoles antárticos y polymitas cubanas. En efecto e con razón, adoraba a prodigiosa estructura, pureza lunar e porcelana misteriosa das caracolas, ademais de la multiplicidad de las formas, táctiles, góticas, funcionales. Segundo o poeta, o seu coleccionismo comezou cando o eminente malacólogo cubano Carlos de la Torre lle entregou unha valiosa polymita, o vistoso caracol pintado de vivas cores cuxa beleza extraordinaria puiden así mesmo admirar alí.
Neruda conta tamén que os seus amigos comezaron a encaracolarse e a buscar cunchas mariñas para el, como foi o caso do poeta español Rafael Alberti, quen o agasallou cunha gran buguina Charonia Tritonis asinada, tritón que tamén se exhibe na mostra en cuestión. E relata así mesmo o poeta que na China de Mao lle entregaron, extraéndoo dun museo, un valioso exemplar da exquisita especie de espiral en escaleira Thatcheria Mirabilis, da familia Turridai, que tamén puiden ver na propia caixa orixinal na que lla deron. Trátase da chamada buguina marabillosa xaponesa, que foi modelo de pazos e pagodes de Asia e da que adoita dicirse que inspirou ao arquitecto Frank Lloyd Wright para deseñar o Guggemheim Museum de Nova York, acolledora espiral habitable que por certo tanto frecuentei eu cando moraba en dita urbe.
Agora ben, ou Neruda non entregou todas as súas cunchas á Universidade de Chile ou seguiu coleccionando outras despois (ou ambas cousas), porque na súa casa-museo de Isla Negra se encontra toda unha sala con preciosas buguinas mariñas. Inicia a galería o impresionante, longuísimo e helicoidal cairo de marfil dun narval, enigmático cetáceo ao que o poeta chamou unicornio marino en Confieso que he vivido.
Fóra das vitrinas exhíbense as valvas dun molusco xigante, de tamaño similar a outra cuncha enorme que se mostra na exposición Mollusca, pertencente a unha Tridacna Gigas de 14 quilos de peso e 51 centímetros de ancho. Aínda así, ningunha delas é tan grande como a cuncha tamén Tridacna Gigas do Océano Pacifico, de 65,5 centímetros de ancho e 23 centímetros de alto, que o almirante galego Casto Méndez Núñez doou á Igrexa da Virxe Peregrina de Pontevedra, capela que por certo ten planta en forma de vieira, onde tal ameixa xigante se utiliza como pía de auga bendita. En consonancia con semellante sentido da utilidade, ante unha porta da vivenda de Isla Negra perduran incrustadas pequenas cunchas, nun dos chans de entrada, que supostamente servían para procurar reconfortantes masaxes nos pés dos visitantes.
Nas exposicións conquiliolóxicas nerudianas en Chile puiden comprobar persoalmente que na miña modesta colección figuran algunhas das máis belas especies posuídas polo poeta, como a Turritella Terebra Linnaeus, que ten perfecta forma helicoidal, parecida a un sacacorchos, procedente do Océano Pacífico; a Cypraea Tigris Linnaeus, coñecida como caurí ou porcelana tigre polas súa preciosas manchas atigradas, procedente do Océano Indo-Pacífico, ou a Conus Eburneus (Hwass in Bruguière), un dos elegantes espécimes cónidos de manchas xiratorias tamén procedente do mesmo ponto Indo-Pacífico. Mais son moitas as belas pezas repetidas nas dúas coleccións, como o tritón, o nautilus, os conos anacarados, e, dado o volume da recompilación nerudiana, probablemente a tamén anacarada Turbo Sarmaticus que posúo, coñecida pola súa forma como turbante sudafricano.
Adina Ioana Vladu e mais eu mergullámonos tanto na poética oceánica da conquilioloxía nerudiana en Chile, que repetimos e seguiriamos repetindo ata o infinito a mesma experiencia vital en espiral constante, non exenta de homoloxía estrutural co acaso preludiado polo mozo Neruda cando a encarnou no verso Se parecen tus senos a los caracoles blancos.
