A Real Academia Galega acordou dedicar o Día das Letras Galegas 2025 á poesía popular de tradición oral, por medio das cantareiras. Desta maneira recoñécese a canción, a música, a poesía e as mulleres anónimas que levan séculos cantando coa axuda dunha pandeireta, dun pandeiro ou de calquera outro obxecto convertido en percusión.
A Real Academia Galega personifica ese recoñecemento nunhas mulleres determinadas:
Adolfina e Rosa Casás Rama, de Cerceda, Eva Castiñeira Santos, de Muxía, e Manuela Lema, Teresa García Prieto e Prudencia e Asunción Garrido Ameixenda, integrantes estas catro das Pandeireteiras de Mens (Malpica). Ten por norma facelo así: persoas determinadas que leven máis de dez anos no alén. Din que é un recoñecemento colectivo, como cando foron os trobadores da ría de Vigo en 1998, cos que se rendeu homenaxe á poesía medieval.
Toda esa boa intención (poesía oral e popular, recoñecemento colectivo, mulleres...) ten un dato ao seu favor, de repente aparecen sete mulleres na nómina de recoñecidos coas Letras, e outro en contra, moitas das cantigas que se recolleron dese tempo estaban deturpadas pola longa noite de pedra, ese tempo no que o galego estaba moi mal visto (moito máis que hoxe, aínda) e quen se prezara tiña que tentar utilizar (incluso para cantar) o castelán. Os e as que fixeron as recolleitas fixérono ben, reproducindo exactamente tal como elas cantaban e así quedaron nos arquivos que agradecemos, con toda a exactitude. Agora ben, pasado o tempo, e sabendo cal era a razón pola que cantaban nesa mestura de lingua que pretendía ser castelán pero non acababa de selo, agora toca actuar en consecuencia.
Non se trata de eliminar os inventarios e arquivos. Ben gardadiños deben estar. Pero tampouco se trata de reproducir o idioma tal e como aparece na recolleita, o normal é pasalo ao galego ou simplemente escollemos só as cantigas que están neste idioma para cantalos neste momento. Non é faltar á tradición, senón mantela viva, adaptándoa aos tempos, porque tamén é tradición que eu cante cantigas populares e o faga á miña maneira. Non o facemos cos chistes? Quen segue a contar chistes machistas, racistas ou bélicos? Será posible? Adaptamos as cantigas para que non nos doia a boca, para non avergonzarnos cando se mostran idadistas, machistas e cargados de prexuízos.
Só Antón Cortizas, o autor de literatura infantil, se atreveu a pedir en voz alta que as Letras Galegas deste ano sexan en galego. Menuda tristeza, xustamente as clases populares que mantiveron a lingua a través dos séculos van ser as que o ano en que as recoñezan o fagan en castelán ou castrapo. Cando llo comentas a determinadas persoas con responsabilidade a resposta é que os grandes o fan en galego... pero "os grandes" (como eles din) non chegan a todas partes e os que si actúan en todas as aldeas e actos son os pequenos grupos dirixidos por persoas que de forma inocente ou perversa lles escollen o repertorio.
Estamos entregados á miseria, con calquera desculpa, o que pensabamos que nos ía salvar acaba conducíndonos ó lodo. Se realmente hai que cantar o que cantaron estas mulleres ás que escoitou Dorotea Shubert, igual tamén hai que vestirse cos mandilóns que levaban elas e estar en cociñas coma as delas. Por que facemos deixadez de funcións ante o uso do galego? Por que non nos importa que se mostren cousas que deberían darnos vergonza? Por que seguimos empeñándonos no suicidio dunha cultura? Por que estamos dispostos a acabar co noso mundo?
Cultura culta e cultura popular. Di a RAG "Esta poesía, fluíu como unha corrente subterránea alternativa á denominada literatura "culta", propia das clases subalternas que a compuxeron e a fixeron medrar. É a oralidade o seu medio de expresión e transmisión, amais do seu carácter colectivo. Desenvólvese no contexto das foliadas (ou polavilas, ou seráns), celebracións da fin dos traballos agrícolas, con música e baile, ao xuntarse a xente arredor de cantadoras e pandeireteiras." Así o escolleron, con eses argumentos, pero o que vai chegando faino na parte menos defendible ata facernos preguntar a razón pola que non escolleron cancioneiros e recompiladores anteriores que non nos fixeran caer nesta vergonza. Tamén nos preguntamos a razón pola que determinadas persoas son quen de escoller as cantigas tendo en conta os valores de igualdade entre os sexos pero non son capaces de ver a necesidade de escaparlle a estas en castrapo. Por que ter que mostrar as nosas mulleres facendo ese mal papel, mostralas coa roupa rompida e manchada, pouco lavadas e sen dentes? Que queremos vender? Que queremos dicir?
Cando Rosalía escribe Cantares gallegos eu non vexo iso, de verdade que non.
