Canto máis se me negaba a comida intelectual, máis fame dela me entraba. Na casa había poucos libros, que os metera meu pai no forno de coce-lo pan, daquela que o perseguiron, no 36/37; fosen ou non de política, que para os do "cuartel" de San Cibrao política érao todo, maiormente a táboa de dividir, a de repartir. En tal conxuntura din en pedi-los periódicos vellos, os atrasados, ao señor Severino do Ferreiro, que así foi como fixen o meu master do ensino primario. Entre aqueles periódicos habíaos arxentinos, que llelos mandara seu irmán Eduardo vía Nova York. ¡Con esas, lin e vin a Castelao, e chorei coa Negra Sombra, cando ninguén da miña xeración, na miña bisbarra, tal cousa vira, nin, se cadra, tal oíra!
Meu avó, o cuñado de Salmerón García, (fillo daquel Presidente que suprimiu as penas de morte, Nicolás Salmerón y Alonso!, era albeitar, e sabía de botánica, -medicina natural-, tanto ou máis có propio Linneo. Pero o meu non ía por aí, que con só verlle tirar dunha cría, paría eu outro tanto coma a vaca, ¡miñas pobres, e todo iso para a feira, coma os sacos das patacas! Así que optei polas zocas, oficio que meu pai compatibilizaba coas escolas de "a ferrado" nos seus entreactos, de estación a estación.
Xúrovos que facer zocas, se se lles bota arte, é/era apaixonante; un parto indoloro, gratificante. Dicir que dun toro de bidueiro ou de amieiro, a medio curar, simplemente cun equipo de bros, aixola, trades, alegres, coitela e repenico, se pode modelar externamente un peíño tan anxelical como eran os daquelas mociñas coas que compartín pupitres na escola de Maxide, -¡eu estaba namorado de todas, sen excepción!-, iso era de semideuses. Onde un cabaleiro diría, "Beso sus pies, señora", eu, un descendente daqueles fidalguiños da Olga, outro Gómez de Neira, permitíame o luxo de acariñárllelos, para mellor calzalas, para medírllelos; en definitiva, para libralas dunha catarreira acaso mortal.
No ripeiro tanto como á aixola dinlle ao maxín imaxinando, entre outras cousas e inventos, o feliz que debía ser a tal momento aquela Manoliña de Candal, xa en Lugo, no seu Bacharelato. Tamén mira que era mala pata, por dous motivos: Eu non puidera pasar do meu "Iter" mentres ela estudaba, entre outras cousas guapas, latín, así que ía chegar a saber tanto ou máis có señor Cura. E logo estaban os seus zapatos de charón, que así os levaba naquela ocasión en que, estando de vacacións, mandouna súa nai a levarnos un cartucho de melindres de non sei que voda. Se aquel día non me tragou a terra é que xa nunca me papa, nin de vivo nin de morto. ¡Deus, que vergoña pasei! Aqueles peíños de tan grácil andar xa nunca zocas calzarían, nin miñas nin doutro; e despois, que me falou en castelán, ¡como cumpría a unha estudante daqueles tempos!
Como non hai mal que por ben non veña, aquel nefasto/fasto día fíxenme a min mesmo, diante da cruz da aixola, o máis solemne dos xuramentos: ¡Eu tamén estudaría, de neno ou de mozo, de solteiro ou de casado, aínda que para iso tivese que ir ao cárcere! Ao cárcere non fun, pero ao cuartel, si: tres anos de voluntariado, aos dezaoito, en Madrid, no Ministerio do Ejército. E con iso, e cunha beca da Acción Católica, rompín a estudar coa fame do mendigo. Sempre con fame, incluso física, que é como mellor se aprende. Dos dezaoito aos setenta, pois agora, nestas alturas da vida, si que prefiro ler natureza, extasiarme coas árbores da miña carballeira, aló na Veiga do Azúmara, na miña finca das "Andoriñas".
As zocas, no outono, eran artigo de primeira necesidade. Eu tiña unha pedra, habitual, na feira de Castroverde, xunto das dúas que ocupaba o "Pintor" de Luaces. Era unha cuestión intuitiva, de simbiose: aquel señor facía moitas, pero menos anatómicas cás miñas; e vendía barato. Eu, ao seu lado, tiña poucas, pero, ¡zapatos! Non era competencia senón complementariedade, ¡e iso que eu, daquela, aínda non estudara Comercio!
Acertou a vir por alí o señor Domínguez de Catatrigo, gran amigo de meu pai, que por certo leváramos dous sacos, el as de home e eu as de muller, as lixeiras:
- ¿E logo, este rapaz, o teu fillo, fillo dun mestre, non estuda?
- Xa o fixo, xa, que arestora sabe máis cá min! E tamén o ten demostrado pois no último inverno púxolles escola en Santa María de Piñeiro, aos fillos e aos sobriños do "Rei" de Piñeiro. ¡Non cho conto, dígocho!
- ¿Máis cá ti? ¡Ai logo...; ai logo, quen mo dera para mestre dos meus fillos; e de paso, dos meus sobriños!
- Nese caso teríaslle que pagar outro tanto como me pagan a min na Braña, ou en Millares...
Houbo acordo, sen regateo algún, así que, do domingo ao luns, aquel zoqueiriño volveu a ser mestre, que xa dera escola o inverno anterior na casa de Rei de Piñeiro, Adai, segundo queda dito, pero preferín optar por Librán, por se-la parroquia de miña avoa, pero tamén, acaso, para esquecer as vergoñas, as novatadas, que pasara na primeira das miñas escolas. ¡Un mestre en pesetas, que xa non se levaba aquilo do ferrado!
Aqueles rapaces, de cinco a vinte anos, escoitáronme con tanta fame de sabenza, ou máis, da que eu tiña. O malo do caso, -tardei anos en tomar conciencia diso-, foi que eu sabía moito, xa demasiado, para ser alumno de primaria, pero menos do desexable para ser mestre, así fose dos de minúsculas.
¿Que lles ensinei? ¡Pois, de todo; de canto tiña dentro, sen reserva algunha, tal cal que se baleirase o meu saco das zocas, desde ben cediño ata a noite pecha, ata o punto de pedirlle ao señor Domínguez unha luz de carburo para mellor aproveita-la xornada. O mestriño moito non sabía, pero retorceu na súa cabeza tal e coma se un limón fose. Lémbrome que de noite, -longas noites da invernía montesía-, iamos á rúa, alí na Pereira, para a casa dun señor que lle daba ben á gaita do fol, pero a min, fose polo meu cansazo, ou polo mal oído musical, tíñanme que espertar acotío para que os acompañase á casa onde me tocase pasa-la noite.
Iso de afanarme quedoume por hábito, que así o fixen cando cheguei a ser directivo de Banca, ben á contra de como o fixeran comigo cando era un simple oficial; e nalgún centro de estudios, tamén. Aló en Madrid, naqueles anos de trota-academias, díxome un Profesor, o señor Gallego, castelán por certo: "Si quieres sobresalir, tres normas has de seguir: Que te tengan por listo los superiores y por necio los iguales. Segunda, que nunca elijas subordinados que te puedan eclipsar. Y tercera, que cuando enseñar proceda, imita a las mujeres, que nunca pasan de la media pierna..., salvo que les convenga!" Aquel señor sabía ese refrán pero el, afortunadamente, comigo non o practicou, que o teño nesa pléiade dos que me fixeron gozar do pracer de ser alumno permanente. E se hoxe alguén me preguntase ao respecto, o meu dito sería rabioso: Non hai peor animal que aquel humano que ensina a retroceder no mundo civilizado.
Con estas divagacións aínda non dixen cal era, cal foi, o meu programa, tanto en Piñeiro coma en Librán: se cadra un cóctel de todo aquilo que oíra ou lera, maiormente na Escuela Nacional, Mixta, de "Sagaruje", pero con fogaxe, con présas, pois aqueles nenos/mozos de Librán, de Tras da Serra (da Serra do Miradoiro) criáranse na Guerra de Liberación, pero da súa ignorancia, tan atroz coma a propia guerra, ninguén os liberara..., ¡aínda! Por "malos" que fosen aqueles mestres depurados, tan abundantes, ¡canto os precisaba a Nova España para deixar de ser vella, para saír daquelas cavernas a onde nos retornaron uns milleiros de cavernícolas empedernidos! ¡Que ben traído aquel emblema do xugo e mailas frechas! Tras das frechas, tras da guerra, o xugo: ¡Ei vaca, ei, volve ao rego!
Os curas, para daquela, á diferenza dos frades de Montecubeiro, o que mellor se lles deu foi denunciar aos "Maestros particulares". ¿Que querían? ¡Mestres do Estado, un por cada catro parroquias, e para iso, con catro enchufes paralelos! O que abundaban, ou escaseaban menos, eran as substitutas, ás que non faltou quen denominase "prostitutas" por aquilo de que se abaixaban a todo, e a tódolos lugares, mentres os señoritos e mailas señoritas "normales" lle daban ao seu enchufe, fose na capitalidade da provincia ou na municipal. Aquela desfeita, aquela "depuración", dos mestres titulares foi un crime de lesa patria, pero ninguén lle pasou a factura a ninguén, ¡aínda! ¡Lagoas da Historia!
En canto aos meus rapaces, aqueles de Librán con só un ano de estudios, ¡intensivos por suposto!, déronse por doutorados.
No outono do 1.948 aceptáronme a instancia para o Batallón de Infantería del Ministerio del Ejército, Palacio de Buenavista, ¡a exterior, pois o que era a interior...! Tres aniños de nada, dándolles as teclas da máquina de escribir, no Consejo Supremo de Justicia Militar, pero con fonda pagada, que iso si que foi unha beca abondosa..., ¡en lentellas! De "mestre" pasei, retornei, á fase de alumno, ¡un alumno vitalicio! Pero iso é outro cantar, outra epopea, que casualmente coincidiu, a Deus grazas, coa desaparición daquel gremio dos "mestres de a ferrado", que se pouco cobramos menos ensinamos, pero, ¡iso si!, fixémolo con toda a alma, con toda profesionalidade, con toda xenerosidade, que outra tanta vontade, e outra tanta superación, a partires de tan pouco, non son doadas de achar. ¡Nunca o foron!
-.-Gómez Vilabella, Xosé M.
