Volvendo ao da tricolor: A nosa Unión dispoñía, -cartos de Cuba e da Arxentina-, xa
naquel entón, dunha biblioteca circulante, tesouro rural, ¡verdadeiramente astral para o 35! Isto merece un monumento, ou, polo menos, unha lauda sepulcral.
¿Que foi daquel tesouro? Aqueles conservadores, que tanto se esforzaron por conservar aquel podre conservadorismo dos caciques do meu lugar, non tiveron dó dun misto, ¡e como o papel arde tan ben...! A tela, o drapeau, igual o utilizaron aqueles miñatos miñotos para limparse os mocos... Con dicir que ata lle queimaron un devocionario, un libro de oracións, ¡iso si, de tapas roxas!, á madrasta de Bonifacio Sarille, un dos promotores - mecenas da susodita biblioteca! O resto, ¡no comment!
Falando de onde vimos, que sen raizames non hai árbores, ¡Montecubeiro, couto do Monte Cubeiro! Cubos, cubos con árbores, árbores e algún que outro bastardo, léase eucalipto, que non hai paraíso sen serpes! Nada podemos historiar sen ubicarnos no colo daqueles frades; dominicos, e por tanto, listos, preparados, todos eles, incluso aqueles da granxa de San Cibrao, que recolectaban para os de igual sotana de San Domingos de Lugo. ¿No colo? Pois si, con todo dereito, incluído o de pernada, ¡primae noctis! Eu mesmo, por veces, sinto un rebulir místico, aló por dentro, que o hábito non fai ó monxe, que igual me vén, directamente, dunha paternidade ancestral, monacal. Non tería nada de particular, máxime dándose a circunstancia de que as mulleres de Montecubeiro tiñan sona de xentís; ben formadas, esculturais, ¡de tanta ximnasia como facían/como fixeron, subindo e baixando ao convento por aquelas costas agrestes, montesías! Iso antes de aparece-los autos e mailos tractores, que da desamortización para acó pouco tardaron en vir. Subindo/baixando, naquelas rodelas de fentos, as grandes cestadas do condumio cotián: Ovos, leite, queixos e manteiga da vaca marela... Despois diso, caer rendidas nos brazos dun daqueles santos varóns logo tiña máis de virtude que de vicio. ¡Miñas xoias!
Veñamos ou non dos frades, certo é que os de Montecubeiro tiñamos sona de listos, ¡case que frades! E como tales, actuamos, no teatro da cultura, amaestrando, (si, está ben dito), á inxente prole de tan prolífica bisbarra. Con aquela instrución, con aquela visión do mundo exterior, a falta de baúis mundo os nosos conterráneos cargaban na besta, de seu pai ou dun veciño da porta, unha sacadiña de roupa, -saco de liño, calzóns de liño, camisa de liño-, a aló que se ían, ao Novo Mundo, despedíndose do Vello en Lugo, pois a Coruña era, é, porto de mar, ¡outro mundo!
Situados naquel tempo e naquel espazo, compre ir ao fondo da cuestión, á xeración crúa, ¡ou máis que crúa! A comezos do XX os nenos do rural nacían con tres sambenitos ao lombo. ¡Tres! As quintas, a emigración, e redimi-los foros. Como denominador común, o de sempre, ¡os cartiños!
Para iso das quintas, ¡das quintas dos ricos!, estableceuse en Lugo o Banco Aragonés de Seguros y Crédito, que se anunciaba así no núm. 1 de El Progreso: "Quintas de 1.909.- Este Banco constituido especialmente para la redención del servicio militar activo de las armas, mediante el depósito de la prima única antes del sorteo de cada año, de 825 pesetas (o sean 3.300 reales), o a plazos, se les deja libre, a todos los mozos aun cuando fuesen llamados posteriormente de señalado el cupo..." O anuncio é longo, irritante, así que o cortarei aquí engadindo tan só o meu ¡no comment! ¿Cabe mellor retrato dun país e dunha época?
Da emigración xeneralizada, transoceánica, ¿que bágoas podería retratar eu, aquí, se xa están cristalizadas, descantiá? ¡Diamante puro!
Dos foros, maiormente co diñeiro americano, -a escravitude galega, pouco, pero algo cobraba, única diferenza con aquela negritude da que o accionariado chegou ata a propia María Cristina-, os nosos entregos fóronse librando; cousa que non lles ocorría coas quintas, que niso ían a peor.
Falando outra volta das quintas: No desastre de Annual, 21 de Xullo do 21, con 21.000 mortos, para mellor fixa-la cita mnemotécnica, aquel asilvestrado Xeneral Silvestre, de motu proprio ou empurrado desde o máis alto do Estado, que esa sospeita quedou tras o Expediente Picasso, empurrou definitivamente ao interior do Rif un número inxente de galegos, do que non quedou unha estatística fiable pero é de supoñer que foron moitos dado que todo por aquí só eran "cuotas" catro fidalguiños e dez burgueses. Lamentablemente, a ese prezo, a única avantaxe foi para os morgados, ¡que se libraron de pagar unhas cantas lexítimas!
Do lado positivo estaban as mentes, co fogar de Breogán en plena cocción: ¡954 sociedades agrarias rexistradas en Galicia a finais do ano 1923! Particularmente aquí por Lugo poderiamos citar, na década dos 20, unha morea de indicadores económicos, mais, en razón da brevidade, optarei por estes catro:
- No 1925 acudiron ás feiras/festas do San Froilán, ¡seis casas de maquinaria agrícola! Para que non todo fose prosaico, a Asociación da Prensa organizou unha Festa da Poesía Gallega.
- Tamén en Lugo, pero no 26, a Casa Ajuria anunciábase así: "Rechace los arados de fábrica extranjera..." ¡Logo é que os había, que se ofertaban, conxuntura que tardaría trinta anos en repetirse! Enésimo e decisivo Decreto da Redención Foral, decretado polo Ditador de entón, que algo de bo ía ter!
- 1927.- Os nosos lugueses ergueron a cabeza, por riba do sacho e dos malles, para asombrarse co voo rasante de catro avións. ¡Catro! Visitaron Lugo procedentes do aeródromo de Gamonal (Burgos).
- 1928.- A prosperidade xeneralizouse. E as nosas paisaniñas deron en levar á Misa zapatos de tacón; iso si, gardados nunha fardela da tea, para alternar coas zocas, ¡que non ían atrochar polas trochas cos seus zapatos de tafilete!
Do 29 mellor non falemos pois o Crac da Bolsa de Valores levou á ruína a moitos emigrantes, directa ou indirectamente, maiormente aos cubanos, pero como non hai mal que por ben non veña, tiveron que retornar ao país, co seu mundo cheo de ideas, ¡a falta de dólares! Convertéronse nunha pléiade de Mestres polifacéticos, aos que nunca lles agradeceremos bastante aquel pulo que lle imprimiron ao mundo rural.
No ano 1930 naceu este servidor, -repito-, así que vin/viñemos nun rexurdimento eclipsado, tanto, que vinte anos despois aínda quedaban escoliñas particulares, resucitadas; malles de pau e arados do ferreiro. ¡Arados de chatarra, e chatarra houbese!
De chegado a este punto, e para mellor revivi-las miñas lembranzas, tirei cara a Lugo, máis concretamente para a "Escuela Nacional Mixta de Sagaruje". Iso da forza irresistible que magnetiza, que fai volver ao lugar do crime debe ser certo.
Foi unha de tantas escolas creada, e neste caso dotada, pola República. Tiveron a idea tres pais de familia: o señor Evaristo de Candal, de Maxide, o meu propio pai -coñecido por José María de Cas Gómez, de Berlán-, e de terceiro un tal Tellado, de Sagaruxe (Trashorras). Acordaran que Evaristo, recén chegado de La Habana, poría un cuarto provisional, -un dos da súa vivenda-, en tanto encargaba a construción dun amplo local, ad hoc, exento, dando ás propias curradas. Trashorras encargouse de redacta-la instancia, e tal o fixo que cando se reuniron de novo en Maxide para firmala, ¡constaba Sagaruje como lugar proposto! Evaristo non tiña papel de barba, e meu pai non o levara. O Trashorras, máis pícaro e máis dialéctico, convenceunos de que fora cousa de inercia, hábito, e que se decatou ao repasa-lo escrito, pero, ¡acabáraselle o papel, que non a barba! Para non demora-la ocasión, o pacto quedou en cursar aquel documento, cun acordo entre cabaleiros de que a escola seguiría construíndose, dotándoa, en Maxide. ¡Pero a placa veu para Sagaruje, como ía na instancia, pois en Madrid nunca adiviños foron!
O meu coche avanzou sen empapuzar, ¡adeus currais de zurro, adeus alfombra de toxos, de codesos ou de xestas!, ao pé mesmo do escenario das miñas xestas infantís. De apeado asaltei, de dous en dous, os chanzos da escaleira pétrea, exterior, ¡pero a porta estaba pechada, definitivamente fechada por obra e graza do C.P.I. de Castroverde, que asumiu e refundiu tódalas escolas da bisbarra.
Por un intre quedei apampado, cego, desnortado. E chorei; suposto que ninguén me vía naquela soidade sobrevida, chorei. Un intre despois, desasosegado aínda, senteime nas propias, frías, escaleiras, e recei pola ánima do meu mestre, don Jesús Rojo López, un home sapiente, toco e borrachón, ademais de bonachón. ¡Non obstante, mullereiro!
Don Jesús era de Corcubión, ou da súa bisbarra. Por unha parálise infantil, a súa man esquerda non lle serviu para manexar un fusil. ¡Burros, que houbese dado un bo oficial, coa pistola na dereita! Chegou a Maxide, cando a Guerra, expatriado, desterrado da súa bisbarra por obra e graza de certas acusacións dos dereitistas. ¡Sorte para os da miña, que sabido é que o que un non desexa outros o cobizan. A pesares da súa zurda, física e moral, aprendeu o Cara al Sol, e tamén algo de instrución militar, pois o disimulo, o medo, tamén son formativos; neste caso, deformativos. ¡Miúdo castigo, duplo, me custou moquearme, descaradamente, na escola de Maxide, cun paniño de seda, coa bandeira tricolor e coa efixie, estampada, de Salmerón, en rebeldía porque o señor "Maestro", don Jesús, me fixo corear o ditoso, cotián, Cara al Sol! (Isto cítase en Nuevas e inesperadas revelaciones acerca de la presencia de Nicolás Salmerón en Galicia, por José Antonio Durán. La Voz de Galicia, 29-11-1987).
Don Jesús coidou que naquela ditadura tiña que emular aos ditadores, así que practicou comigo o seu complexo de Estocolmo, cousa que non lle censuro, ¡meu pobre! Outro dos seus disimulos/enmascaramentos foi namorarse da Carmiña do Pombal, filla do falanxista máis significado da parroquia, pero neste caso gábolle o gusto/o xesto pois afellas que tal moza merecíao.
Ningunha daquelas representacións/ficcións o librou dunha nova/definitiva depuración, evidentemente inxusta e tardía, por causa da cal tocoulles aquela lotería aos nenos de Santa Eulalia de Oscos (Asturias), para onde foi novamente desterrado, deixándonos orfos, orfos da súa sapiencia, indixentes da súa pedagoxía. Nunca me apartei da súa devoción, e confeso que cando saíu o meu primeiro libro, Castroverde. Bosquejo histórico-geográfico, no ano 51, escribiume a Madrid, maxistralmente, alentándome para que profundase na obra de Valle Inclán, segundo el, "...un gallego con ideas claras y concretas, y que además sabía expresarlas".
Con tan pouca escola, pero menos tiveron noutras parroquias, os de Montecubeiro pasamos de enfermeiros a doutores. (Neste mundo, que tan complexo nos parece, causas similares producen efectos análogos: No 57 vivín/padecín, con ocasión da turrada dun camión do Istiqlal, ¡atentado, que non accidente!, contra o meu IF-420, algo parecido: zurciu á miña dona, ¡oito feridas!, dos efectos de tres voltas de campá, en Safí-Marrocos, un practicante elevado a médico polos méritos dunha independencia prematura; e menos mal que os franciscanos de Safí tiñan boas relacións cun doutor
holandés, que aínda non levantara a súa clínica, que reparou aquela desfeita, aquel atentado, dos terroristas magrebís). Co ensino, daquela, na posguerra, en todo o rural, pasou algo parecido.
As laxes da escaleira estaban frías, outonías, pero o meu maxín fervía, así que, ¡mal sentado pero ben asentado!, "Mi mamá me mima", e por aí adiante: Catón, Rayas, Lecciones de Cosas... E cando facía bo, ¡ao horto de Evaristo! Don Jesús ensinounos a contar contando couceiros..., ata que un bo día/un mal día, que non se puido saír ao cómaro, ocorréuselle encargarnos zonchos, pero de madeira viciosa, deses do pé das castiñeiras. Prometeu un premio o que máis lle levase, con tal que fosen do tamaño dun ovo de carrizo. Miña avoa deixoume un pano seu, dos da cabeza..., que o enchín, e levei o premio: ¡un contiño de Calleja, tan minúsculo que se chega a ser unha galleta pápoo! Con aquelas boliñas, de ben lixadas e redondeadas, ¡tódolos cativos da miña escola eramos uns navalleiros empedernidos!, encargoulle un ábaco de 10 x 10 ao carpinteiro de Vilabella de Vilar. ¡Aquel ordenador, aquel ábaco, impresionounos bastante máis que un PC nas mans dun neno actual!
Esa falta de medios, esa carencia de instrumentos, cun Director de orquestra como era o noso Mestre, fixo milagres: Desenvolvemos a memoria á forza de repetir o que nos escribía no encerado; e despois de lida, relida e comentada, sempre pedía voluntarios para borrar e..., reproducir! Aí, precisamente nesas, ganei a inimiga do 96 por cento da clase pois, de cincuenta alumnos, só saïamos voluntarios a Manoliña de Candal (hoxe dona Manuela, Catedrática, xubilada, de Química), e ¡servidor!
Amais da retentiva, ¡oh peripatéticos!, entre o colexio e mailos cómaros, ¡canto non nos fixo discorrer con aquelas proposicións! Un día comentounos que existía un dicionario de peto (un Iter), e que sería bo que nolo mercasen nosos pais en vista das dificultades que tiñamos para entende-lo seu (obrigatorio) castelán. Non foi meu pai senón un parente que mo conseguiu na Coruña, ¡pero...! Como os demais nenos non o pediron, ou non o conseguiron, non era cousa de levalo á escola, que bastante zuna me tiñan por culpa daquela soberbia de saír voluntario ao encerado, sempre, ou case sempre, así que me dediquei ao "Iter" os xoves e mailos domingos pola tarde, maiormente cando me mandaban alindar unha vaca, ou dúas, polos arrós da nosa cativa propiedade. ¡Aquilo, aquel dicionario de peto, foi o meu maná do Ceo!
Creo recordar que non rematou o curso sen que eu rematase con aquel dicionario tan cativo, tan cativo e tan captador, ¡de memoria! Para incrementa-la zuna dos meus colegas, remedio eficaz: Din en falar "de dicionario", talmente coma un papagaio, así que incluso cheguei a entender o catecismo, castelán por suposto, do Padre Astete, ¡e con iso outro desgusto! Daquela veu á parroquia un franciscano, dar un triduo, e erre que erre que me tiña que levar para Herbón... A pouco me zurra meu pai: "Non ves que ti es o morgado; e logo está que os frades, igual cós curas, non se poden casar..." En vista diso, cara ao San Froilán, presentouse o noso Párroco, un tal don Benito, que era máis testán que San Pedro, e díxolle moi serio a meu pai que me levaba consigo a Lugo, que aquel ano había seis becas no Instituto... Para as seis só nos presentamos as xemelgas Hermida López e mais eu, ¡así que, por sapiencia ou por un baleiro material, don Delio Mendaña non tivo outra opción que aprobarnos! Pero a min leváronme para a casa, aos poucos días, pois para paga-la fonda facíanselles curtos os cartos da ditosa beca...
-.-Gómez Vilabella, Xosé M.
