Boal ou Baal, velaí o dilema da antiga Veria.
Hai quen di que os primeiros poboadores da antiga Veria (Cospeito), cidade asolagada, foron os valuros, como así o fai Juan Fernández de Boán e Felipe de la Gándara que nos informan como nesta cidade se lle daba culto ao deus Baal, pensando, incluso, que a palabra Valuro tivese algo que ver con Baal por ser as tres primeiras letras do seu deus, mais nós non opinamos así porque Valuro procede de vallaturus-a-um, concretamente de vallatura(m), referente á "valadura" que fan as montañas que a circundan e aplicado ao xentilicio "Valuro", como habitante que fai a súa vida entre esta valadura.
Aínda que o nome de Baal lle fose acaído á Valura, tamén chamada Terra Chá, por ser o deus da choiva, do trono e da fertilidade. Pero cremos, honestamente, que esta proposición é unha quimera, o de evolucionar ou ter algo que ver Valuro con Baal.
Coidamos que este deus xamais existiu na Valura porque non temos constancia de que tal divindade, procedente de Asia Menor e propia de babilonios, caldeos, cartaxineses e fenicios, chegase ata estes lares cando non hai testemuña de intercambios comerciais nin cos fenicios, nin cos outros pobos; cremos, máis ben, que a existencia deste deus na Valura hai que poñelo en dúbida como fan, entre outros, Eladio Rodríguez González ou o mesmo Manuel Murguía que cren que os valuros seriamos os habitantes da montaña e desta é de onde, dicimos nós, que vén o seu étimo. Dinos Murguía... "Todavía no se ha señalado el verdadero carácter de estas gentes, de antiguo marcadas con el sello á la vez de reprobación y de consideración. Llámanles baluros, no por ser seguidores de Baal, como da a entender Boán, antes por naturales de las montañas que llaman Valuras".
Xa dixemos máis arriba que non cremos que os valuros fosen adoradores do deus Baal, senón que posiblemente Fernández de Boán e Felipe de la Gándara chegasen a confundir BOAL con BAAL e houbese unha contaminación lingüística que se orixinase a partir de entón e que se visen involucrados na confusión os seguintes historiadores e continuadores cando falasen do mundo valuro.
BOAL etimoloxicamente parece que procede dun étimo baixo-latino "boalar" que significa algo así como un "terreo común destinado ao pastoreo do gando", moi propio da Valura e da zona onde se di que existiu a cidade asolagada de Veria pola existencia dunha lagoa, a de Cospeito, e nas súas marxes, un lugar moi axeitado para o pastoreo, por iso pensamos, con moitas dúbidas, pero pensamos que o lugar podía ser chamado "Boal" e non tería nada que ver con Baal.
Tamén adoita considerarse que Boal procede dun indoeuropeo *bod- (arroio, foxo), ou ben do latín "bove" ou "bovale" (boi), incluso cabe unha terceira posibilidade, a dun antropónimo ou nome de persoa "Bovali" ou "Baudiliu", aínda que é máis común considerar como o seu significado máis axeitado o de "terreo frecuentado e apropiado para o pasto de gando vacún", ou ben "curral de bois". Mesmo Corominas recolle o aragonés: "boalage, boalar", "dehesa bayal" como derivados de Boal e á súa vez, variante de "boyal", "pertencente ao boi ou o gando vacún".
Posiblemente estariamos falando de lendas que teñen moito que ver con Xulián e co mundo das peregrinacións a Santiago de Compostela, que recollen tamén lendas das terras de Salamanca e de Zamora, nas que o heroe se chama Boal, tal e como nos di Sánchez Dragó na súa Historia mágica del Camino de Santiago...
"Cuatro puebos crecían a la derecha del Esla, y uno a la izquierda. En éste, que respondía al ilustre nombre de San Pedro de la Nave, se encontraba el único cementerio de la comarca. Y así los muertos de la rive droite tenían que transportarlos en barca hasta los nichos y huesas de la rive gauche... El Esla es el río de Julián, (no que facía de barqueiro pasando os peregrinos) su bote y el de los sepultureros de San Pedro de la Nave, el vehículo de Carón... en cuaquier caso pertenece a la estirpe de los héroes pluviales. Primero se llama Boal (o Baal)... Ignoro como se llama el pantano del Esla, pero sé que tendría que llamarse: Laguna Estigia."
Chámanos a atención este feito porque un veciño que polos anos cincuenta, na Valura, aló pola Ponte de Outeiro onde tiña casa raiando con Pacios, mais era veciño de Pacios, e se había crecente non podía pasar á súa parroquia, entón decidiu facer os nichos no camposanto da Ponte de Outeiro porque se alguén morría e estaban as terras asolagadas non podía enterrarse porque había que levar o féretro nunha barca.
Posiblemente esta zona da Valura, a de Veria, estivese nas súas orixes totalmente asolagada, como nos di o profesor Río Barja e, ese Boal ou Baal fose ese barqueiro que pasase no seu batuxo xente da zona de Santo Estevo (Arbol) á de Cospeito, atravesando para iso a lagoa de Carregal, Lucerna, Veria ou lagoa de Cospeito, entre outros nomes, e o Boal ou Baal fose o Caronte da lagoa Estixia.
Continúa Sánchez Dragó: "¿O más bien se trata de un castigo, de una venganza divina contra las siete gomorras que allí levantaban altares a BOAL, de una lección, de una hidroterapia póstuma aplicada al Camino, de un diluvio?..."
O feito de estar diante dun castigo bíblico contra esas sete gomorras, testemúñao o feito da(s) lenda(s) da lagoa de Cospeito sobre os pecados propios de Sodoma e Gomorra, como poden ser a crueldade, a falta de hospitalidade e o apego excesivo ás riquezas, pecados outrosí reflectidos nesa lenda na que ningún valuro de Veria deu acollida á Virxe, a non ser sempre unha persoa desvalida á que premia e pola contra co seu correspondente castigo do asolagamento de todo o pobo por non practicar as virtudes antagónicas aos vicios; a saber: Crueldade/bondade. Hospitalidade/inhospitalidade. Riqueza/pobreza..
Prosegue Sánchez Dragó: "...Una leyenda de inundaciones disciplinarias hondamente arraigada en el ciclo jacabeo. Dígalo, sino, "el suceso de cierta ciudad que hubo en Galicia en ciertos campos, que llaman Lamas de Aguada que por no a ver dado entrada al apóstol de Dios, ni quererle oír siquiera de sus vecinos una sola alma, por estar tan apasionados de un ídolo que tienen de Baal, y por este desacato quedaron hundidos y en su distrito quedó una laguna de legua y media de circunferencia, y en sus orillas se hallan pedazos de tejas, de ladrillos, hierros y otros materiales de edificios. Comentan casos muy raros de voces, bramidos y animales fieros que se oyen en ella y que yo dejo de repetir, por no afectarlo. A los vecinos de esta tierra llaman vulgarmente Valuros, y entre ellos hay muchos nobles". La denominación de Baal no es muy violenta. Parece que quedó esta señal para testimonio de su obstinación, como la de Sodoma de aguas muy azufrada...".
Sánchez Dragó, como vemos, está seguindo case ad pedem literae a Fray Felipe de las Gándara, que escribe estas liñas no 1678 e a lenda orixinaria relativa á Sagrada Familia, unhas veces á Virxe, outras ao Neno, ou a un pobre, cambiándose aquí polo apóstolo Santiago, concordando en que o castigo por tal desconsideración foi o asolagamento de Veria.
O feito de que na lagoa de legua e media de circunferencia haxa nas súas ourelas anacos de tella, ladrillos e ferros, que Frai Felipe cre que con motivo do asolagamento da cidade de Veria, non é outro máis que os galegos levabamos os restos que non valían ás lagoas para escondelos e, ao mesmo tempo, para ir ganando terreo ás augas.
Continúa a Historia mágica del Camino de Santiago desta maneira, non deixando lugar a dúbidas: "El Baal de Lamas de Aguada (lagoa de Cospeito, hoxe Lamas de Goá), ciudad deshecha por un diluvio de Dios, no puede ser otro que el de san Boal de las riberas del Esla, asolagadas en pleno S.XX por un pantano del diablo. Nos guste o no, ya tenemos el ídolo más abominable de los gentiles canonizado por partida doble (y razones muy diferentes) en la linde de los caminos que llevan a Compostela.
Texto: Xosé Otero Canto
Fotografía: Anxo Grande Penela.
BIBLIOGRAFÍA:
AMOR MEILÁN, Manuel.- Geografía General del Reino de Galicia. Vol. II.
Provincia de Lugo, Casa editorial Alberto Martín.
Barcelona (s.a)
A SAGRADA BIBLIA
COROMINAS.- Diccionario etimológico de la Lengua Española.
CUBA, Xoán R. -REIGOSA, Antonio,-MIRANDA, Xosé.- Dicionario dos Seres Míticos Galegos.
Xerais. Vigo, 1999.
CARRÉ ALVARELLOS, Leandro.- Las leyendas tradicionales gallegas. Espasa Calpe. Madrid, 1977
DÍEZ TABOADA, Paz.- Lucerna. Ed. Letralia. Internet.
DORREGO MARTÍNEZ, F.- Sobre os Valuros: Mito e realidade. Croa. 15.
Castro de Viladonga. Lugo, 2005
FRAGUAS FRAGUAS, Antonio.- O río Miño: realidade, lenda e literatura.
Caixa Ourense. Ourense, 1989.
GONZÁLEZ REBOREDO, X. M.- Lendas Galegas de Tradición Oral. Ed Galaxia, Vigo. 2ªed. 1995.
MURGUÍA, Manuel.- Galicia: Sus monumentos y artes. Su naturaleza e
Historia. Ed Daniel Cortezo. Barcelona, 1888.
REIGOSA, Antonio.- Guía Ilustrada da Galicia Invisible. Xerais. Vigo, 1ª ed, 2010.
SÁNCHEZ DRAGÓ, Fernando.- Historia mágica del Camino de Santiago. Ed.
Almuzara. Córdoba, 2023.
VAQUEIRO, Victor.- Guía da Galicia Máxica. Galaxia, 3ª edic. Vigo 2003.
VILLAMIL Y CASTRO, José.- Antiguedades prehistóricas y célticas de
Galicia. Ed. Maxtor. Valladolid, 2009.
