Vosoutros, humanos, ou que por tal vos tedes, cos vosos ollos de carne, que estes meus xa non o son, ¿a que esperades para chorar con este relato daquel dramatismo secular; a que esperades para pedirlle a Deus que abra a intelixencia e mailo corazón dos nosos políticos, dos nosos economistas, dos nosos administradores, para que aquelas miserias, aquela praga indefinida e indescritible, non volvan a producirse?
Xa que aludín aos nosos produtos, fillos incluídos:
Nunha casa labrega non había mellor calendario cá súa despensa, así que, se a víamos baleira, festas pasadas e mallas rematadas! Baleirábase a despensa pero enchíanse as huchas do pan e das patacas; máis tarde virían as castañas
¿As castañas? ¡A pena é que chegaban tarde, coas festas pasadas, pois, de telas, as nosas avoas aforraríanse o traballo de face-las tortas! Asadas gustábanme, pero, bullós, en Montecubeiro chamados "billós", con leite da vaca marela...? ¡Máis que de cardeal!
Coa chegada do outono, que era igual a dicir, despois do San Froilán, mandáronme á escola de Maxide. Aquel ano, aquel inverno, meu pai, en vista de que nomearan Maestro Nacional para o colexio que solicitaran, e conseguiran, entre el, Tellado de Sagaruxe, e mailo Evaristo de Candal, comprometérase para poñerlles escola a outros nenos, ¡de cinco a vinte anos!, en Millares, na Valeira, pois o de Baleira para min segue
estando baleiro de contido!
A escola de Maxide comezou nunha habitación da vivenda do propio Evaristo, que daquela aínda non remataran as obras do seu colexio, que o facía enriba dun alpendre, coas escaleiras por fóra; hoxe, ¡meu pobre!, abandonado, esquecido, pero de min, non!
Do colexio non me esquecín, pero do nome do Mestre, si, que houbo dous antes da paréntese bélica, un tal Matalobos, e o outro, Santos Carbón. Non consigo lembrar cal estivo primeiro; do que si me acordo é de dúas cousas: que sendo tan cativo xa entrei, e me sentaron, cos grandiños, grazas ao que aprendera na casa, con meu pai; a outra é que miña nai levoulle ao Mestre unhas medias de lá, branquiñas, ¡como que as fixera cunha lá boísima, que lla mandara unha tía súa desde Montevideo!, e díxolle, máis ou menos: -Acordeime de vostede, pois, como estamos achegándonos ao inverno, e aquí arriba, parado, logo vai ter frío... Aquel Mestre nunca me castigou; ¿sería que non o merecín, ou en agradecemento polas medias? Na porta da escola nova nunca se puxo a tricolor porque chegaron a San Cibrao os camisas azuis antes de comezar o curso! ¿Daqueles mestres, que? Leváronos á fronte, para que disparasen, pois os rapaces estaban mellor gardando nas vacas, -pensaban eles, aqueles señoritos-, e canta máis burremia, máis obediencia!
Os xogos no recreo do curral eran algo brutos, de nenos grandes, pero eu collín o costume de entrar na cociña de Candal, onde tamén había unha avoíña, que metía estelas na lareira da cociña vella tan pronto como vía aos cativos refregarse as mans.
¿Que aprendín? ¡Maiormente a convivir..., e a non baixar polas escaleiras sen permiso previo! Alí había un mapa de España, que meu pai non o tiña na súa porque xa viña
nos libros, pero máis chamaba a atención de colgado nunha parede. O neno non se cansaba de ollalo, ben alleo a que lle tocaría recorrelo ao longo da vida. O primeiro que aprendín naquel mapa non mo ensinou o Mestre, senón un fillo de Raúl, que eran portugueses, dedicados a serrar madeira con serra de aire, que así lle chamaban. Díxome: Este cacho que dá ao Poñente é de meu pai: é Portugal!
¡Mira ti por onde aprendín a ser cosmopolita con aquela lección fraterna, portuguesa..., doutro emigrante, para min, inmigrante!
Ao resto dos "colegas" tamén os lembro con gratitude, pois ensináronme de todo, de todo un pouco, principalmente a xogar, incluso ao burro, ¡que sempre o aproveitaban os meirandes para saltar por riba de min!, pero o que máis me gustaba é que naquel sitio só tiña que chamar de vostede ao Mestre, que na casa, ¡nin con meus pais, pois, daquela, facelo considerábase pouco menos que unha blasfemia!
-.-
Falando de aprender... ¡Deus, canto aprendín neste campo de Mosteiro, nesta feira, picardías incluídas! Tantas, que ata non sei por cal comezar. A tal intre estoume lembrando, acaso por asociación de ideas, daquela historia que lle contou a miña nai o Parañolo de Veiga, seu primo. Foi talmente aquí, metro arriba ou abaixo: Esperabamos polo Saavedra para que esterilizase a nosa cocha da cría cando pasou por diante o Xan da Cazurra, así chamado por ser fillo dunha leonesa. Xusto díxolle á prima da súa dona:
-Aí o tes, o meu único rival, pois a min téñenme por listo, pero eu confésoche que non rivalizo con ese Xan, o Sancristán máis listo de toda a diocese.
-Xusto, cando así o dis, ti, con sincero que es, razón terás, pero eu, máis que por listo sempre o tiven por bo cristián, vivindo exemplarmente, austeramente!
-¡Si, pero máis ben á conta dos ricos, que iso só o fan os listos! ¿Sabes a última?
-Se non é certa, aquí diante do neno prefiro que cales, que bastantes malicias se oen nas feiras, así que o traio para que me axude co cesto, pois, do que non, mellor estaba na casa!
-Muller, digo o que me dixeron, así que, de haber pecado, non é meu! Dáse o caso de que andamos en tempo de precepto, xa sabes, Pascua Florida, e o noso Xan foise confesar co propio Crego da Parroquia, que lle advertiu:
-Mira, Xan, que a absolución non é válida se se calan pecados graves, así que, dime: quen está esgotando o aceite da lámpada á forza de mollar o pan, tan pouco que me deron no bispado?
Xan: Señor Cura, desde aquí fóra non oio o que me di; ¿quere facer o favor de poñerse vostede por fóra, e eu paso para dentro?
Permutaron, e daquela, Xan, xa desde dentro do confesionario, preguntou:
-Señor Cura, por un casual, vostede saberá quen anda mollando na muller do Sancristán?
O Cura, desde fóra:
-Ai, ho, tes razón, que desde aquí maldito cousa se oe, así que, teñamos a confesión en paz. Ego absolvo pecatis tuis...
Miña nai bramaba; daquela os contos era o único cine que había; e por outra banda, que o seu neno, servidor, tan inocentiño, escoitase aquelas trolas, non podía resistilo, así que despachou ao Gandoy:
-Dálle as miñas apertas á túa Silvina, que por certo é das miñas primas a máis querida, e ti vaite, pois se estamos entretidos vai pasar de largo o capador, Daniel, e mira que tarde se nos fai para retornar por ese monte da Capela, que seica andan os fuxidos.
-Xa que me antepós, voume, pero ao Cura non lle teñas medo, que ese vai escarmentado para unha tempada.
¡Que inxusto foi aquel Xusto con aquel Cura de Luaces, tan boíño que, cando me levaron a confirmar, deume catro onzas de chocolate, catro!
Gómez Vilabella, Xosé M.
