Viva o San Froilán... Sempre!

Boa noitiña a todas as autoridades. Señora alcaldesa, feliz de pronunciar a palabra alcaldesa. Señora concelleira de cultura. Señor cónsul da República Oriental do Uruguai e a súa señora nai, benvidos. Grazas a toda a xente querida que está a acompañarnos. Xente que atravesou o Estado e o país en moitos casos. GRAZAS!!!

Veño aquí despois de cinco grandes mulleres seguidas, lembro, no tempo, entre as poucas que aínda somos, a quen fora a primeira (primeira en moitas cousas), querida Margarita Ledo Andión e a outras grandes como Pilar García Negro ou Marica Campo. Eu a primeira pregoeira galega non nada na Galiza, 25 anos despois de que me atropelase unha muralla. Honra e responsabilidade que moito agradezo. Fareino o mellor que poida. Mais, como se fai un pregón?

Aló imos.

E ti de quen vés sendo?

Ao río da Prata, disque que o máis largo do mundo, chegaban moitos barcos. Tempos longos de desánimo, de «facer as Américas» ou morrer de fame. Enormes e desiguais aquelas moles con camarotes de luxo e bodegas cheas de ratas para a xente con soños e sen cartos. En dous deses barcos arribaron ás augas marróns miña avoa e meu avó. Carmen González, da Ramallosa, Pontevedra, atravesou soíña o mar; non era brava nin nada miña avoa! Manuel Darriba, de Orbazai, Lugo, fíxoo tamén. Non os coñecín, mais boteinos en falla toda a vida. Eran os primeiros anos dun século que nacía, coma todos, prometendo días con soles. E trouxo axiña unha guerra e logo outras.

Pode que o avó e a avoa se coñecesen nos bailes, nas xuntanzas da galeguidade para varrer a nostalxia. Pode que alí namorasen. Casaron, tiveron dúas fillas e dous fillos. Vivíronlles tres. O segundo Manoliño, meu pai, resistiu Pamperos e Sudestadas.

Pode que o avó Manolo, home pobre obrigado a batallar en Cuba e Filipinas, conseguise rabuñar, cun grande esforzo, un anaquiño ínfimo da riqueza prometida do Uruguai, Suíza de América. Pegada indelébel de ida e volta entre a Galiza e o Río da Prata toda esta inmigración. Flotando no ar fican voces e palabras. E logo os avós voltaron. E Lugo veu medrar o meu pai de ben pequeno, como vería medrar tempo despois ás miñas fillas, e sacudiulle o vento sur e o nordés nas amplas costas de obreiro, até que, un golpe de Estado lle rompeu, como a tanta mocidade, a mesma vida e o alistou nunha noxenta guerra que o esnaquizou para sempre.

Papá, cóntame da guerra... E meu pai volvíase máis pequeno ca min e subíame as mantas. É hora de durmir, Luz Marita, vas ter pesadelos. Xoguemos a adiviñar sombras chinesas, cóntoche mellor da muralla que regala moedas que se converten en chuches. É verídico, Luciña. E as rugosas paredes á cal do conventillo poboábanse de exóticos animais xurdidos das enormes mans do meu pai. E renacían os contos. Cantas veces nos repetiu, a min e as miñas irmás, que el e outros rapaces escarvaban na muralla até atoparen moedas romanas para trocalas por larpeiradas.

Unha muralla única no mundo!, como único no mundo era o mural daquela pintora luguesa, canto orgullo víache nos ollos, pai!, cheo de fantásticas criaturas, negro sobre branco como as pegadas túas nas paredes mutantes da vida. Tiña eu catro anos cando mo contaches, papá querido, no cinema Los Angeles, onde víamos filmes de debuxiños que che gustaban máis ca min. Ela era a gran Maruja Mallo, e así souben que eu, tamén, algún día podería pintar e Navegar. E únicos tamén os poemas de Rosalía que me aprendiches de memoria. E a saia de Carolina e a Rianxeira... Meu papá ácrata, libertario dos bos e contador de historias infinitas, que te cabreabas e rías, sempre en galego. Hoxe túas bisnetas falan en Bos Aires o teu galego...

Hijo del pueblo, te oprimen cadenas... E, tras as sombras, eu durmía, porque nos contos de Barriga Verde o demo sempre acababa morrendo. Que feliz serías hoxe, papaíño... ↈ
Pasa, río, pasa, río, co teu maino rebulir / pasa, pasa ante as froliñas color de ouro e de marfil / a quen cos teus doces labios / tan doces cousas lle dis. (Rosalía de Castro, Cantares Gallegos).

E Maruxiña atravesou o río Eo. Tan clara, tan valente, tan orfa e tan desprotexida. Meu avó e miña avoa, que sen coñecer tamén botei en falta sempre, morreran novos. Mestra e nai de 11 fillos, Pepita Barcia, miña avoa, e mestre e pai e poeta en galego asturianu, Federico Magadán, meu avó. Da Veiga, da outra orela do río.

Casaron meus pais na igrexa de San Froilán e montaron nunha balea xigante, clandestinos e pobres. Atravesaron agochados o mar. Sobe, se tes collóns, Maruxiña! O Alcántara desbordado de polisóns e ela e os seus ovarios transatlánticos montaron na balea coa frente ben alta e o medo agochado nas costuras da pel.

E así chegaron, co posto, ao paisiño.

Ecos dun Maracaná latindo. Uruguashos, campiones de América y del mundo.

Despois correron os tempos, desiguais, de montaña rusa, lentos e de fervenzas. Viñeron outras botas militares e outras guerras e nós, familia andoriña dun sitio para outro sen atopar acougo. Volvemos a Lugo, no 63, e todo nos saíu peor que mal, pai, porque te baixaron do barco e te apresaron no Brasil. Volta ao río da Prata coladas noutra balea sen billetes.

Bos Aires ten unha gaita / sobre do Río da Prata / que a toca o vento do norte / coa súa gris boca mollada. (Federico García Lorca, Cantiga do neno da tenda).

E tamén a ten Montevideo, Federico, ao sur de todos os sures, abraiado. Os días da inmigración tínguense de cores difusas: hainos da cor da nostalxia, da culpa, do medo, da rabia, da ledicia inesperada, da esperanza e de moitas máis cores intermedias.

E así foi que chegaron os da cor verde oliva, e a facer de novo esas maletas mutantes. Eu paguei o meu billete, xuntado dólar a dólar coa axuda da veciñanza de medio barrio da Boca, Caminito que el tiempo ha borrado... e fun acollida pola familia Gómez Darriba. Unha viaxe afortunada coas miñas obras ao lombo. Non coma tanta e tanta xente que morre hoxe nos mares procurando a vida.

Foi en 1990, alí vivín o meu primeiro San Froilán, cheo de sorpresas. Logo trinta e cinco máis, a metade dos meus anos. Só que a muralla, impoñente como a dos teus contos, papaíño, xa non daba chuches nin moedas.

E un día "eu tamén navegar..."

QUE á banda do solpor é mar de mortos, / incerta, última luz, non terás medo (Xohana Torres, Penélope).

E claro que tiven medo, Xohana, a moreas. Mais había que ir e foise. Formamos a pequena tripulación daquel navío, levamos áncoras e nos fixemos á mar, sen moedas nin chuches. Estabamos no bordo do precipicio e demos un paso adiante, perdón polo chiste inevitábel. Eramos o imprescindíbel Jenaro Lamas, Alfredo Bongianni, Enrique Bonnet; o resistente e membro deste dúo tantas veces, Gerardo Castedo, e eu. E Analía. De aquí en máis teredes que perdoar que non abonde en metáforas, imos coas cifras. Xuntamos 1 000 000 de libros.

Ninguén fixera algo así en ningures. Intervir unha superficie de 11 800 metros cadrados; 118 metros cadrados cada día. Houbo antecedentes, dos que sempre falamos, mais con apoios que nós nunca tivemos. Quíxenche devolver, dixo a túa neta maior, os libros que comeran as ratas cando os agochaches dos fascistas no 36, papá querido. E precisaba milleiros de cómplices. O que fixemos foi tan enorme, e tan colectivo e tan solidario, que só puideron agochalo con toneladas de silencio. E cando digo fixemos, quero dicir exactamente FIXEMOS.

Un grupo de cinco valentes, ou tolos e unha montaña de xente que axudou en cada unha das etapas que semellaban eternas. 5 000 persoas, unha a unha rexistrada en cada chanzo do proceso. Entre elas, por sobre todas, as que se achegaban día a día a pendurar os libros coma pétalos dese soño que nós chamabamos muralla. Moitas xa non están connosco, quero lembrar a Alicia e a Virtudes, militantes da tecedura de ganchos sobre bulsiñas de plástico. 9 735 ganchos ao día; e agradecerei sempre a Amadora Vázquez e a Noli Cociña, irmás da alma, tanta xenerosidade. 6 490 libros pendurados ao día.

Son tantísimas, é imposíbel dicir os seus nomes, mais están, están, están. Como están todos e cada un dos internos de Bonxe, Monterroso e Paradela que embolsaron os libros, sen eles non habería CUMULUM. 12 980 libros embolsados ao día. E os 4 500 centros de ensino, profesorado e alumnado, do país todo. Centos de asociacións. 140 editoriais do Estado. O primeiro camión, de Euskal Herria, milleiros de libros en éuscaro, da editorial católica Aranzazu, o 2º, do Seminario Galego de Publicacións para a Paz. Logo foi imparábel. O primeiro libro individual, Viagem a Portugal, cunha dedicatoria para atravesarmos cordilleiras do amado Saramago que remata, Felicítoa e maniféstolle o meu apoio total. E non habería CUMULUM sen SEUR, que transportou 126 633 quilos de libros; sen Caixa Galicia que doou 700 000 bolsas, sen Hierros Ferreiro. 4 160 tubos de aceiro; 1470 tecidos de arame; sen unha pequenísima empresa de Ourense que non quixo nin figurar e nos regalou, cun amor inconmensurábel, 2 000 000 de ganchos. Sen Marcos Parga, que deseñou a arquitectura, sen Arturo Vaquero que compuxo unha música sublime; sen Tomas Masero, en lembranza, que nos regalou as tres sílabas do nome ao que engadimos o M final.

Este consistorio, o 31 de decembro de 1999, acolleu a presentación do proxecto CUMULUM. Lembro os amados ausentes: Paco Pestana, Darío Xoán Cabana, Marcos Cela, Enrique Albarellos, María Xosé Rouco. A memoria tráeme a imaxe de Marica Campo, Pilocha, Xosé Blázquez, o concelleiro Eguibar, a concelleira Basadre, o concelleiro Enrique Rozas. E logo: Conchita Teijeiro; Xulio Xiz, Xesús Alonso Montero, Carmen Blanco, Helena Villar Janeiro, Juan Carlos Zahera, Lois Diéguez, Felipe Arias, Curra Figueroa, Antón Grande, Paco Arrizado, Suso Varela, Juan Carlos Rodríguez, Ángeles Mayra, Amaia Cuesta, Reviravolta, Palimoco, María Castaña, a inesquecíbel Xela Arias, Radio3 de RNE, o entrañábel Luis Carandell, e centos e centos máis.

E a miña querida mamá, sindicalista, loitadora, a raíña das metáforas todas, que atravesou os mares pola enésima vez (desta volta con billete) e teceu ganchos e libros e axudou en canto puido porque unha nai é o máis grande dos universos todos.

Tamén neste consistorio, o 3 de outubro do ano 2000, o pleno do Concello, por unanimidade, decidiu poñer Proxecto CUMULUM a unha rúa de Lugo. Seica pode que chegase o momento de atopar algunha calella...

Dixéronnos na UNESCO que os conmovera a acción tan colectiva que realizaramos, a muralla de libros máis grande do mundo, 649 000 exemplares dixo Guinness, e temos que estar moi orgullosxs. Nós, a xente de Lugo cun obxectivo común, conseguimos que a muralla romana de Lugo fose declarada Patrimonio da Humanidade. Cinco anos despois, a rede Museística Provincial fixo un catálogo desta historia. Non logramos, malia deixarnos os nocellos petando contra cen portas, que se fixese un libro dun proxecto que reuniu milleiros de libros. Pode que tamén chegase o momento. Por todas e todos e todes nós.

Eu naveguei antes, durante e despois. Cheguei até aquí nos ombreiros de xigantas, acubillada no feminismo que nos redime a todas. Porque o demo non morre como nos teus contos de Barriga Verde, papaíño, non deamos nin un paso atrás, irmás, por moito que ouveen os lobos. Que os dereitos nos custan anos, sangue, suor e bagoas e abonda cun refacho para perdelos. E que tampouco nos rouben o corazón da Ulloa nin aceptemos neutralidade cando nos din xenocidio. Defendamos a alegría coma unha trincheira, querido Mario Benedetti. A lingua, a cultura, a terra, os ríos, o mar, os bosques.

Cando chegaron a Lugo as miñas nenas, gozaban coma tolas con esta festa, das máis grandes e significativas da Galiza, tan novidosa para elas. Eu gozaba cos seus gozos. A alegría que se ten cando o mundo aínda non semella unha trituradora xigante. Festexemos coma crianzas, que non nos quiten nunca a ledicia da festa. Das múltiples cores, dos sotaques diversos que a enriquecen e a potencian. Aqueles que nos fan superar os 100 000 habitantes, benvidxs, veñan de onde veñan. Celebremos a vida con todo o corpo, porque o mundo témolo feito unha trapallada, mais a vida, a vida paga moitísimo a pena.

Gocemos desta cidade marabillosa: viva Lugo inclusivo, asociativo, multicultural, feminista, igualitario!

Viva Lugo!!! Viva o San Froilán, SEMPRE!!!

(Pregón das festas patronais de San Froilán de Lugo, pronunciado pola artista multidisciplinar LUZ DARRIBA)