A intimidade humana segundo Ortega y Gasset

Inicio esta colaboración cunha afirmación de Jesús Conill, na p.47 do seu libro "Intimidad Corporal y Persona Humana", Tecnos, Madrid, 2.019, quen escribe, e traduzo ao galego, que a intimidade humana se revela como realidade executiva e constitúe unha alternativa ao idealismo, ao obxectivismo da conciencia e a introspección psicolóxica. Destaca que vivimos tempos de crise da intimidade e triunfo da "extimidade". Con estas palabras comeza un substancioso capítulo sobre Ortega y Gasset (que eu aquí tratarei de ter moi en conta nestas modestas colaboracións), recordando a interpretación do corpo humano en Nietzsche e destacando as súas influenzas noutros filósofos, tal é o caso de Ortega.

Ortega considera a intimidade humana como tectónica da persoa, como algo estrutural, á que denomina tamén como "alma", subliñando que os psicólogos do século XIX (anterior ao que escribe, ven a dicir) preocupáronse dos elementos abstractos, non do conxunto concreto. Dinos que o primeiro paso cara á intimidade é unha posición da nosa psique que está infusa no corpo, un "alma carnal", cimento e raíz da nosa persoa, ao que debemos de chamar "vitalidade", porque nela fúndese o somático e o psíquico, o corporal e espiritual, que nos trae á memoria aquilo de Zubiri, que a persoa humana é corporalmente psíquica e psiquicamente corporal. Podemos lelo nas pp. 455-456, II O.C., 6ª Ed., Rev. de Occidente, Madrid, 1.963. Ep. "Del intracuerpo".

Tamén engade que cadaquén de nosoutros é unha forza vital, e que non se trata dunha hipótese ou teoría, senón dun feito, o que ven a ser unha aclaración de Ortega; e comenta Jesús Conill aquí que enténdese a intimidade, como propia da personalidade humana, como enerxía creadora da realidade, unha forza vital que vai máis aló do instinto de conservación e que en Ortega constitúe o ámbito do LIRISMO, do que se ocupa nas pp. 390, I, O.C., e 432, IV, da mesma obra. Entende por "lirismo" a proxección estética da tonalidade xeral do noso sentimento. E explica que "O lirismo é a cousa máis delicada do mundo: Supón unha innata capacidade para lanzar ao universo o íntimo da nosa persoa" (p.432, VI.OC, 4ª edición. Tradución ao galego). Por suposto, a intimidade, así explicada, en vez de ser un obxecto ou unha imaxe, trátase dunha ABSOLUTA PRESENZA.

Convén traer aquí que o metafórico nos transporta a outro mundo, exemplificándoo Ortega cos cipreses, a propósito dos cales di que a imaxe dunha cousa ten dúas facianas: a imaxe desa cousa, pero tamén "un estado real meu" mentres se está executando, que (no caso dos cipreses) é un sentimento suxerindo a lapa, evidenciando a posición dunha cousa no lugar doutra, no que consiste a transposición, mediante a transferencia metafórica. Pero debe matizarse que nesa transposición da cousa cambia a natureza do "lugar da situación", PASANDO DO REAL AO SENTIMENTAL. Xustamente por isto a metáfora non é só un medio de expresión, senón tamén de intelección, unha verdade e un coñecemento de realidades. (Ortega: O.C. II, pp.505-517).

Consecuentemente, este filósofo sostén que non é posible dar unha definición científica da conciencia, senón unha descrición metafórica. E tampouco é definible porque non se trata dun obxecto, aínda que os ilumina, converténdoos en fenómenos. Así mesmo nesta liña, con algunha matización que non parece desviar o fundamental expresado, están outros filósofos, como Kant que non considera a conciencia un EN-SI, e B. Russell, afirmando que a conciencia é a PRE-CONDICIÓN DE TODO COÑECEMENTO.

Pola súa importancia para acadar o que nos propoñemos con estes artigos de matiz filosófico -apuntando a orixe dalgunhas posturas culturais na actualidade-, non debemos omitir a visión que Ortega ten do corpo humano, como vitalidade, zume vital, diferenciando o "intracorpo" do "extracorpo". O primeiro é o corpo visto desde dentro, coa particularidade de que cadaquén ve o seu, e constitúe a primeira parte da estrutura da intimidade, a vitalidade; a segunda, visto desde fora, ven a ser o ámbito da intimidade, o lugar dos sentimentos, emocións, desexos, impulsos e apetitos, que denomina alma (p.575, O.C. II). A terceira zona da intimidade persoal é o espírito, superior, o máis persoal da persoa, que non é ningunha entidade metafórica, senón o conxunto dos actos íntimos, dos que cadaquén se sente autor.

Estas tres partes da intimidade humana veñen impostas polos feitos, e son conceptos descritivos, non hipóteses metafísicas. Considera isto decisivo Ortega para unha "caracterioloxía" persoal, xa que podemos vivir da nosa "alma corporal", da nosa emotividade e do noso espírito (intelecto e vontade). A nosa intimidade exprésase ao través do corpo, cargado de alusións, o que evidencia que a carne do home ten unha significación, ten un sentido (un "logos", en grego; un "verbo", para os latinos). Así se di que o "verbo" se fai "carne". (Recollo estas ideas na obra citada de J. Conill).

Tamén Ortega di que, ademais da "actividade finalista" de adaptación, cabe descubrir nos xestos (da carne) a "actividade expresiva" de creación. Chorar, rir, etc., non se comprenden ben en perspectiva "utilitarista". "Nas emocións áchanse en movementos espaciais (xestos) as súas correspondencias, as súas metáforas" (O.C., II, p. 688). A alma e o corpo non teñen unha relación física, senón un influxo irreal: o fundamento simbólico, que fundamenta unha BIOHERMENÉUTICA. A separación entre a alma e o corpo é unha manía do pasado, xa que nos xestos e na fisionomía dunha persoa "xorde transparente o seu ser íntimo". A visión física de calquera ser vivente é, o mesmo tempo, percepción psíquica da súa alma ou case alma. E este filósofo insiste no VALOR EXPRESIVO DO CORPO.

A intimidade esixe unha certa evasión do que é alleo a ela, precisamente pola ineludible necesidade da instalación en si mesmo. Ortega dinos que hai que esforzarse por "si mesmo", posto que a vida é acción vital, na que brota clara a voz de dentro. E cre que a diferenza máis substantiva entre a vida animal e a humana está en que a primeira é CONSTITUTIVA ALTERACIÓN, e a segunda o "poder de ensimesmarse": O animal vive do outro, non de si mesmo, "alterado" e "alleado". (Espero ter a oportunidade de explicarlles que en Zubiri, o animal vive nun mundo de estímulos, e o home, nun de realidades). É que o home pode atender a súa propia intimidade. Por se todo isto fora pouco, engade un exemplo ben expresivo o mesmo Ortega: o tigre non pode "destrigarse", pero o home pode deshumanizarse. Este é un animal fantástico, porque a súa intimidade posúe un falar interno, unha "endofasia", por iso é capaz de crearse un mundo interior.

A intimidade descóbrese como realidade sentida e vivente, superando o idealismo e o subxectivismo e a realidade da vida aparece como algo executivo, xa que o "ser subxectivo" fórmase en contraposición co "ser obxectivo". Precisamente por isto, a intimidade dun acto ou o seu "intraser" é xustamente o que ese acto sería se se vise en si mesmo. (Consulten a p. 200, do V. VIII, na O.C. de Ortega).

Desculpen que deixe esta temática aquí. Espero abordar a postura de Zubiri nun próximo artigo. Non pretendo adoutrinar, senón ofrecer razóns que considero que explican eventos actuais.