O Valuro Tártaro de Ánxel Fole
No xornal El Progreso do ano 1944 atopamos un artigo ben interesante de D. Ánxel Fole que titula, "Pastoral del Miño", e que comeza falando da fermosura dos ríos e como estes aumentan a beleza dos outros seres que lle tocan ou que a el se acercan en
procura da súa suprema calidade, "a transparencia", de como son simpáticos e apacíbeis, mais ás veces, encoráxanse e braman, devastadores como as persoas pacíficas de reaccións tardías.
Comeza así D. Ánxel:
A pocas leguas de su cuna después de recibir unos cuantos afluentes, el río se hace doncel gallardo y fuerte.
Así lo dice el coplero:
"El río sigue cantando
sin prisa de hacer camino.
Pasa los puentes de Rábade
y es ya mocetón garrido".
Cuando llega a Lugo alcanza la flor de una juventud diserta en prácticas de gentiles galanías... el Miño se curva cortesmente a la vista de la ciudad, para decirle, con su voz monódica, perenne. "A los pies de usted, señora"...
Siempre fue el Miño colaborador de la mejor alegría de los lucenses... Regatas, yantares y "cachós" en sus aguas y en sus riberas.
Los "cachós", el baño bajo la cascada de la presa, otra palabra que se va haciendo extraña a los oídos lucenses. Alguna viejecita la recuerda melancólicamente.
- "Ay, os cachós!... Moito señorío viña a tomal-os ao caneiro de Olga".
A velliña sobe pola Calzada e vai cavilando na bondade destes baños cando chega a lúa de agosto e nós pensando nesta palabra luguesa, tan nosa, e que quedou reflectida tan só aquí, sen continuidade, e que ninguén no día de hoxe nin emprega nin coñece, e eu xamais a ouvín: "Cachós", referido a baño nos caneiros, coa forza da auga saltando os desnivéis da embocadura e das pedras que en bispel paredan as inguas do caneiro. Supoño que a súa forza de caída, como se fosen ondas da praia que fan que o bañista levase uns garallóns ou "cachós" de auga polo peito e polas costas que favorecerían a circulación do sangue e serían uns bos masaxes naturais, estimuladores da consciencia e dos saberes espertadores da vida, e o que leva consigo esta palabra tan luguesa e tan nosa, que debemos reivindicar, así como o nome, medio onomatopeico da auga que cae a cachón e que conforma o cachón e os "cachós" do caneiro. Que alegría levariamos se se puxesen de moda os "cachóns", que serían outra forma distinta de ver os baños no río e que abrirían paso a unha nova maneira de sentir sensacións de lecer, sempre á procura das bondades da auga.
¡Aquellos baños en la aceña del Estudiante, desafiando las iras del "Baluro".
El "Baluro" era un personaje infinitamemnte odioso para la rapacería que allí iba bañarse. Se había que cerciorar previamente de que no andaba por allí el "Baluro" sacando arena del río, pues se corría el riesgo de anticipar el baño, contra voluntad, antes de desnudarse.
O Valuro, dinos Fole que é un personaxe infinitamente odioso; é dicir, que suscita aversión, pero unha aversión amplificada polo adxectivo "infinito", que está adverbializado polo sufixo en -mente acercándoo a unha certa idea de cantidade, o que xunguido á palabra "odio", fai ao Valuro máis odioso. Este tratamento leva á designación dos Valuros como persoas que suscitan aversión. Poderiamos pensar que Fole está tratando única e exclusivamente deste Valuro, pero non é así, porque en caso contrario podería chamalo polo seu nome, mais nesta situación non impactaría tanto como clasificar a este señor como Valuro, según veremos máis adiante.
El pobre "Baluro" se limitaba a defender el pasto de sus vacas contra los estragos de la chiquillería desaprensiva, acometiéndola con la pértiga de su barcaza. La lucha fue larga y enconada.
Como vemos, o Valuro andaba sacando area do río no seu batuxo, area que era moi apreciada na construción. Para moverse polo río, no batuxo, necesitábase un pau longo, xeralmente de bidueiro, chamado "pértega", co que chegaba ao fondo do río e, desde alí, empregabao para impulsar o batuxo en contra da corrente, aínda que, por veces, tamén lle valía para botar aos rapaces fóra da súa finca, obrigándoos a tirarse ao río.
Agora, Fole cambia a súa perspectiva do Valuro chamándolle "pobre", debido a que os rapaces tripábanlle as leiras de herba cos seus xogos, do que o Valuro tiña que defenderse se non quería darlle de comer ás vacas. Na nosa infancia, os prados de herba verde non se podían tripar, sobre todo en xullo, cando a herba estaba alta, antes de gadañar, e o Valuro sabíao ben, pero os rapaces da cidade de Lugo, que descoñecían a importancia deste sustento para o gando, necesario para o inverno, cando non había que darlles aos animais, o importante para eles era facer carreiras polo prado e despois bañarse.
Continúa Fole:
Gracia y terror nos causa aquel extraño mote del "Baluro". La sorpresa colmó nuestro ánimo cuando años más tarde, supimos que los baluros era un pueblo de raza amarilla y misteriosos orígenes que había poblado la comarca de Terra Chá.
Segundo o autor a palabra Valuro causa graza, mais tamén terror, outros dous cualificativos, "graza e terror", para o acerbo de Valuro, e a nós cáusanos moita sorpresa ao dicirnos que os valuros eran un pobo de raza amarela que poboara a Terra Chá porque en toda a Chaira xamais se ve xente cos caracteres desta raza... "color amarelo, cabelo negro e forte, fronte case cuadrangular, rostro largo e deprimido, faccións pouco indicadas, nariz chato, meixelas globulosas e barba aguda" (De José Alemany, 1845). Co que si concordo é coa idea de que a Valuria e os Valuros teñen unha orixe misteriosa, de aí que, como é o caso, se chegue a chamalos ou clasificalos como raza amarela da que deberían quedar trazos nos habitantes da Valura, cousa que non ocorre; por iso nos parece unha elucubración dunha serie de autores para explicar as orixes misteriosas dunha raza que non é mellor nin peor, nin distinta aos outros habitantes de Galicia e que se acercaría máis aos súas orixes celtas, pero non amarelos.
Sí, sí -recordamos vagamente- el "Baluro" tenía aspecto de tártaro, especialmente cuando nos acometía con la pértiga... En efecto, entonces nos parecía bárbaro, desaforado y cruel, como el Atila de nuestro texto de historia".
Ao autor non lle chegaba con nomear a todos os Valuros como raza amarela, senón que agora, xa os inclúe dentro do pobo tártaro, e segue empregando adxectivos negativos para o Valuro, como os de bárbaro, desaforado, cruel e chegando incluso a mostrarnos ao Atila dos textos de historia. Pobres Valuros!, non me estraña que este nome desaparecese, porque a xulgar polos significados que se lles atribúen, penso que ninguén querería ser Valuro.
Vexamos o desprezo da palabra nun só artigo: "odiosos, antipáticos, agresores de pequenos; causa graza o seu nome causa terror, de raza amarela, misteriosos, tártaros, bárbaros, desaforados e crueis, semellantes a Atila."
Para contrastar a idea do Valuro, prosegue Fole...
Junto a la del "Baluro" evoqué la figura casi legendaria del Xordo, temerario nauta que se llevaba los premios de casi todas las regatas, tripulando un odre, henchido de aire. En nuestra fogosa imaginación gozaba casi tanto prestigio como Búfalo Bill. Cierto que no usaba rifle ni habia luchado con los pieles roja; pero, en cambio, manejaba expertamente la faca y había salvado varios nadadores entrance de muerte. Para siempre nos quedó ligado el recuerdo del valiente xordo al de la barcarola que solía cantar algún grupo de orfeonistas en el patio de la casa de la Concha
"Boga, boga, barca velera,
boga ligera,
sin descansar, a, a, ar".
Salve Valuria!
Texto: Xosé Otero Canto
Fotografía: Anxo Grande Penela
NOTA:
EL PROGRESO.-Ano XXXVII, Número 11.398-1944, xulio 26. Páx, 4. En Kaleidoscopio de Lugo. Título: Pastoral del Miño. Escribe Ánxel Fole.
