'Con estas manos'

Xuntámonos hoxe aquí para presentar "Con estas manos", de Marco Valerio Lama, obra editada por Ediciones Cosecha negra, primeira parte dun traballo que leva ocupados nove anos da vida deste autor, e que se nos presenta baixo o rótulo de "Los años de acero".

Cheguei a Marco Valerio Lama, ou chegou el a min, a través de amizades comúns, e se ao comezo pensei non ter sabido del con anterioridade, logo resulta que sí sabía, aínda que non me decataba.

Aínda que nado en Ourense en xullo de 1970, as súas raíces son da nosa terra, e seu avó, Félix del Corral, historia viva da medicina en Portomarín, da nome ao Centro de Saúde da capital do concello. E seu tio avó, Francisco Lama González, Alcalde de Portomarín de 1953 a 1962, foi o último alcalde que gobernou o vello pobo que o embalse de Belesar asulagou en circunstancias que hoxe serían difíciles de darse, e que mesmo a historia -en definitiva, traxedia- sería incrible se non fose polas fotografías que o nonaxenario titular de Foto Pereira atesoura, e polos restos do pobo que nas épocas de seca volven aflorar por entre as augas.

Converso con Eloi Rodríguez López, amigo de case medio século, durante moitos anos Alcalde de Portomarín, que fala e fala moi ben desta familia, comezando por Francisco Lama, Director do Colexio público, pasando por Félix del Corral, e Eloi coméntame con orgullo que foi o seu médico e amigo, e que me pide que transmita o seu pesar porque, por motivos de saúde, non pode estar hoxe aquí connosco. Ao escritor, por pura cuestión cronolóxica, trátao menos pero estímao igual.

Pero eu tiña un motivo máis directo para coñecer a este escritor, xa que acadou en 1997 o Premio de Narrativa Manuel Oreste Rodríguez López de Paradela, do que son membro do xurado desde a súa creación, apoiei daquela a súa narración "A estación das néboas", e tiven que coincidir con el na entrega de premios. Un cuarto de século despois daquel premio volvo ler "A estación das néboas", e atopo que fala de Portomarín, de tomar un café no Supenedo, de que en Portomarín hai un dito que proclama: "Deus nos libre dun 'xa foi'", e conta -noite de difuntos- unha historia de soedade e frío na contorna e na alma; e fala de contar historias, de historias con final escrito en ningures, de historias que non queren ser contadas, que se escapan antes de escribir... E a estación das néboas segue o seu curso...

É das narracións que nos gustan aos xurados: falan de terras que coñecemos, de tempos que nos premen ou premeron, das historias que pasan diante de nós, dun cosmos de feitos e conceptos que, en conxunto, harmonizan dentro dun aparente caos, e nos permiten ver -entre unha profunda néboa- como un rayo de luz ilumina un posible mundo novo -non necesariamente perfecto- onde o fatalismo pode imperar.

A obra paradelense/portomarinense de Marco Valerio -o nome sóa a patricio ou emperador romano-, merece figurar entre as destacadas deste Certame que cada edición recibe arredor de 500 narracións e outras tantas poesías, e os traballos elixidos por forza teñen que ser de moi alta calidade.

E un cuarto de século despois, este licenciado en Filoloxía inglesa pola universidade de Compostela, Premio internacional de novela Ciudad de Tudela, con diversos relatos curtos publicados, con tres novelas que o acreditan como escritor concienzudo, maduro, firme, ousa embarcarse na investigación e desenvolvemento dunha obra que lle custa nove anos da súa vida de escritor. Por certo que fago propósito firme de ler a súa novela "El incubador", que fala de "como se fai un Deus", e seica transita "entre os mortos", con inquietantes Estixios, quizais habitantes da lagoa Estixia no inframundo, e mesmo aquel movemento revolucionario galego que levaba o nome de Erga.

Para ter unha idea do mundo polo que camiña este autor, tronzando néboas, buscando iluminar oscuridades, digamos que as súas anteriores novelas poden falarnos de mozos atrapados nunha cidade na que sempre chove; do lado máis oscuro da xente que habita a nosa contorna, ou dun ser humano pechado durante catorce anos nunha habitación dun hotel.

Xa que se considera unha entelequia a cuadratura do círculo, moita imaxinación e moita forza hai que botarlle a esta cuadratura -e non me refiro a que sexa a súa cuarta novela- do misterio, do insondable, do profundo... da mente humana. E do comportamento humano.

E xa falo da súa novela, e confeso que ao saber dela puiden sentir como un arrepío infantil diante do descoñecido, diante do incomprensible... sen poder de ningún xeito sustraerme a el.

Confeso que, aínda nacido nos negros anos da postguerra, dous anos despois de rematada a Segunda Gran Guerra, teño unha querencia total por todo o acontecido na nosa guerra fratricida, e pola traxedia europea que a seguiu, de xeito que todo o que con elas se relacione me afecta e me conmove... E este libro aféctame, e conmóveme.

E o mesmo ocorre coas dúas seguintes xeneracións da miña familia (xa hai na miña casa lista de espera para ler "Con estas manos" ) facéndome pensar que pode haber un xen que eu teña transmitido, que sexa algo ambiental, ou que verdadeiramente algo quedou marcado nas nosas almas desde antes de nacer para indicarnos que -historia ou ficción- o noso mundo comezou a xirar de xeito distinto desde que a traxedia marcou ao occidente do mundo; no noso caso, ao occidente de occidente.

Sigo co libro... Era eu moi pequeno cando lin un libro que non recordo, pero que comezaba indicando que "libro tan pequeño no necesita prólogo"... Quedei pensando daquela e sempre, e aínda hoxe non sei que pensar de aquelo. Pois este libro (grande por fóra e por dentro) si que se coidou que precisaba un prólogo inquedante, a xeito dunha nota do editor que me fixo pensar cando aconsella que o lector "deixe sempre a luz acesa e que nunca mire cara atrás", porque "cando empeces a ler estarás irremediablemente perdido", xa que "nesa espantosa escuridade hai alguén máis contigo".

Non me pareceu moi comercial o aviso... e eu que cría ter superados os medos infantís dos contos de aparecidos que invadiron a miña nenez medio aldeá, avancei con reparo na historia dun manuscrito que chega misteriosamente a mans dun carteiro rural que llo pasa ao editor para liberarse daquela carga, recomendándolle que o queime, pero sobre todo que non o lea "porque sempre hai cousas que é mellor non saber". Pero o editor leuno e publicouno... e eu empecei a ler, e aínda temendo que me vaia arrepentir, sei que non vou poder parar ata o remate.

Nunca tal dixen de unha obra; nunca tal pensei decir nunha presentación na que parece obrigado invitar a ler, a mergullarse na obra, a meterse na cabeza do protagonista... Da mesma maneira que a inmensa maioría dos medicamentos precisan receta para ser consumidos; da mesma maneira que antes calificaban determinadas películas para "maiores con reparos", eu síntome na obriga de decir que se absteñan os timoratos, os que busquen cor rosa, ou azul ou verde; e que o que o lea o faga baixo a súa absoluta responsabilidade.

Despois de min falará o autor, que non sei se me dirixirá a palabra desde agora en diante, que posiblemente lles explique de xeito máis garimoso de que vai, como vai, por onde camiña, ata onde chega o contido deste libro... que prometo rematar dosificando a lectura, sempre de día, sempre con vida arredor, para evitar sentirme só; para evitar saberme só notando que algo maléfico me rodea, tentando invadirme.

Alfonso Herrera Sindín escríbelle a súa nai Felisinda desde o Corredor da morte da Prisión estatal de Texas sabendo que ela xa descansa para sempre no Cemiterio de Vila de Cruces. Nin lle agradece telo traido ao mundo nin perdoa ao pai terse arriscado involucrándose perigosamente cos Irmáns da Fala en tempo problemático... E convida á súa nai morta, cando el está nas portas da morte, a percorrer un universo de morte; un universo que xa está morto.

E ata aquí debería ler, falar, e deixar que todos os que esto escoitan lean, se se atreven, esta historia que arranca en Viladecruces e remata -se cadra- en Texas pasando por todo o vello mundo. Eso, sería se eu tivera "sentidiño", pero non o teño, e non son quen de apartar o libro por terlle medo a priori.

Os vellos lectores de "La Codorniz" recordarán aqueles relatos de Rafael Castleman na sección "Tiemble después de haber reído". Pois aquí tamén, pero sen que a risa teña ningún lugar. (Son as tres da mañá do Día de Defuntos. Lembremos que na "estación das néboas" é Día de Difuntos. Paro de ler. Mañá é outro día.)

E retomo a escrita onte, xoves, despois de ter ido 112 páxinas -son 600- sendo a primeira vez que presento un libro que non lin completo, pero coido que poido facerme perfectamente idea do contido do libro que, polo de pronto, me descoloca.

Descolócame porque teño a tendencia quizais infantil de meterme no personaxe, seguir a súa evolución, contemplar as súas circunstancias, disimular as súas eivas, complacerme nos seus triunfos, doerme dos seus fracasos... E este protagonista-narrador da súa vida non me permite esa equiparación ou asimilación da súa problemática, porque se me identificase sería tan miserable coma el. Non podería sintonizar con el.

Pero se en lugar de identificarme observo desde fóra o seu comportamento, o seu malquerer, a súa personalidade desviada, entendo que o autor fai unha creación xenial da personificación do mal. Porque normalmente ninguén é totalmente bo, nin completamente malo; algo ten de cada, na proporción que resulte, para conseguir a inmensa gama de opcións ou comportamentos persoais. Neste caso, o autor retrata á encarnación do mal, sen xustificalo, deixándoo que fale, sabendo que relatando a súa verdade o lector terá o retrato perfecto do mal. A antítese do protagonista ideal, habitual; unha inhumana antipersoa.

Pero a min ocórreseme que sendo maxistral o tratamento deste inusual protagonista, a esencia está no mundo exterior, que describe e sofre, non menos terrible, non menos infame e bárbaro, non menos criminal que o criminal protagonista. E entre o criminal protagonista e o mundo criminal que o rodea, hai como un desequilibrado equilibrio; un paralelismo personal/social que puidera facernos pensar que a infamia persoal ten a súa orixe na infamia exterior, cando a infamia exterior ven ser a suma de infinitas infamias personais conxugadas ou sumadas a un vento de morte que asolou esta terra, as terras que pisamos, non hai tanto tempo.

Antes falei da ánsia de saber, de coñecer, dos feitos das guerras máis recentes que nos afectaron, e este libro atráeme en grado sumo porque nos conta horrores da guerra pouco coñecidos, abordados pero non detallados habitualmente; imaxinados pero nunca plasmados de xeito tan crudo, para nunca máis esquecelos.

Teño lectura para tempo, porque me apaixoa e á vez me arrepía; porque quero saber, sabendo que ese saber me vai doer: porque un libro coma este non deixará a ninguén impávido, sobre todo se coida saber do que pasou, como pasou, como nos marcou a todos...

Levo 112 páxinas. As doses deste tratamento impúxenmas coa precisión de quen supón que os tratamentos longos deben requerir cantidades prudentes para ir asimilando os principios básicos aos que o seu organismo -neste caso, a mente- non está afeito. E a verdade é que non estou afeito a obras coma esta que me desacougan á vez que me iluminan; que me arrepían á vez que me abren portas a mundos que algunha vez foron os nosos e que hai que coñecer para non ter que vivilos de novo.

Noraboa, Marco Valerio, por este traballo de divulgación histórica e de introspección da alma. Desacougante, espléndido, durísimo, magnífico, no que entro coma no mar na primavera; temendo o frío, buscando coñecer; con indecisión física, con ánsia mental... Mesmo, se me atrevo, esta noite voume inxectar unha dose... e así, día a día, ata que acabe o tratamento nesta primeira fase; contando xa coa segunda parte, que me gustará -se me perdoas a presentación de hoxe- presentala tamén, aquí e onde queiras.

(Palabras de Xulio Xiz na presentación do libro "Con estas manos...", de Marco Valerio Lama, no Vello Cárcere de Lugo o 4.11.2022).