Cando falamos de memoria histórica estamos a referirnos a ese período que comprende o golpe de estado de 1936, a guerra e a posguerra, un tempo do que se acostuma falar pouco nas clases de Historia, porque estarían ao final do programa ou porque non interesa facelo. Esta, segue a ser unha época pola que pasar na punta dos pés, porque
é algo non resolto nin sequera a nivel historiográfico e que continúa creando espullas. Sucede moitas veces, que o que determinada materia non resolve ha de ser acollido polo relato de ficción a través da literatura e do cine. O pasado pesa -dicía alguén- e moito máis cando é traumático; daquela, a necesidade de catarse vai unida á de situar na esfera pública ese tempo e facelo con perspectiva ética.
No caso ao que nos referimos, en Galicia, a literatura xuvenil recolle o encargo de facer o relato porque como dicía a narradora de
Corredores de sombra: "A través do colexio non me chegara gran cousa, pois en todos os cursos, tanto en Historia como en Literatura, o mundo parecía rematar xusto antes de 1936 e nunca se daban os temas derradeiros dos libros".
Na literatura de adultos (ou xeral) son moi coñecidos os títulos; por iso, quero referirme a esta e darlle algo de luz. Direi máis, comecei a realizar esta selección, o día que escoitei unha conferencia sobre memoria histórica e literatura, e me sorprendín vendo que o autor non citaba ningún libro infantoxuvenil, nin sequera un da súa propia autoría. Por veces, igual que silenciamos determinados momentos históricos, facemos o mesmo con determinados produtos ou xéneros, que a certos autores / críticos, lles parecen menores. Afondarei máis, cando publiquei o artigo
A memoria da historia e as historias da memoria no monográfico da Revista Galega de Educación que levaba por título "Memoria para o presente", sorprendeume ver que alguén colocou como ilustracións a cuberta do libro de Manuel Rivas
Que me queres, amor? en lugar da de
A lingua das bolboretas da que tiña enviado a imaxe; está claro que considerou que a de adultos merecía máis respecto, e seguro que foi sen malas intención, simplemente un pouco de indiferenza.
Falaremos de literatura xuvenil e memoria histórica porque o reclama a voz de Agustín Fernández Paz con dúas novelas:
Corredores de sombra e
Noite de voraces sombras nas que unha adolescente se ve obrigada a madurar ante o encontro co pasado, ou no relato curto "As sombras do faro" no que é un rapaz o que tropeza con esas sombras que piden xustiza. Faino, tamén, An Alfaya no relato "A muller prohibida" e na novela con perspectiva de xénero
A sombra descalza, que foi premio Lazarillo e formou parte das Listas de Honra do IBBY e da White Ravens. Non podemos esquecer a achega de Manuel Rivas a través de
A lingua das bolboretas ou o relato "O namorado de María" magnificamente ilustrados por Miguelanxo Prado.
Estas tres voces son unha mostra de moitas outras, como a de Neira Vilas no
Ciclo do neno, especialmente en
Aqueles anos do Moncho publicada en 1976, e que relata como o rapaz que narra vai madurando ao enfrontarse á realidade cruel da guerra e a represión, a desesperación dos fuxidos e a soberbia brutal dos que vencen sen ter que dar nin a batalla. A imaxe da cuberta da editorial Akal, reproduce "A derradeira lección do mestre" para acabar de situar a obra no contexto que lle corresponde.
Outra obra a lembrar é a de Margot Chamorro,
Tempo rachado, publicada na colección Fóra de xogo que se presentaba desta maneira: "Aínda está moi viva entre nós a memoria da guerra civil, e tamén a dos longos e crueis anos de postguerra; unha época gris e amarga, sobre todo para quen tiveron que ver como os seus ideais quedaban esmagados. Ese é o tempo rachado visto a través dos ollos dunha nena nacida nunha familia de vencidos."
