Catro cartas de D. Ramón Otero Pedrayo a dous xesuítas galegos (2)

Presento xa seguidamente a carta de Otero Pedrayo dirixida a Evaristo Rivera, non sen antes indicar que un ano antes da mesma lle remitira xa ó xesuíta unha separata do seu artigo La Iglesia y la vida religiosa en Orense durante el siglo XIX ("Cuadernos de Estudios Gallegos", fascículo XLVI, 1960, pp. 191-203) coa seguinte dedicatoria: "Con un recuerdo al P. Evaristo Rivera. R. Otero Pedrayo. Trasalba mayo del 61".

I. CARTA A EVARISTO RIVERA VÁZQUEZ
Esta carta, enviada por Otero Pedrayo (segundo se le no sobre da mesma) desde Trasalba (Ourense) a Evaristo Rivera V., S. J., ten o seguinte enderezo postal: Residencia de la Compañía de Jesús. Serranos, 2. Salamanca. Porén, sería remitida posteriormente a estoutro enderezo: Villa San Ignacio, Via Benedetto de Maiano, 27. Firenze (Italia). Nesta cidade italiana estaba a realizar efectivamente por entón (1961/62) E. Rivera a denominada "Terceira Probación" xesuítica tras rematar no ano anterior os seus estudos de teoloxía na Universidade Comillas (Santander).

Trasalba 27 de abril de 1962
Sr. Dn. Evaristo Rivera S. J.
Salamanca
Mi querido y recordado amigo: Leí con verdadera emoción su carta inspirada en vieja y leal amistad de tierra y de aula. Hace unos días estuve en Santiago. Creo que a Santiago y al espíritu compostelano fue debida en esencial parte la adjudicación del premio "Galicia". Se ha querido, sin duda, la intención y la perseverancia. Ahora, de viejo, contemplo mi labor como algo difuso, incoado y disperso. No se puede volver atrás -iba escribir "voltar" en gallego- e intentar una profunda novela o un ensayo sobre algo esencial hasta la raíz.
El viento de las sierras ondea los centenos, las viñas prometen excelente floración. El año parece responder a buen augurio.
Algún día si Dios lo quiere me contará Vd. sus impresiones de la luz y los cipreses y los pintores de esa Toscana tantas veces imaginada por mí en los días de la boga de Ruskin, de D'Annunzio​, de los grandes historiadores del Renacimiento. Me consuelo mirando desde el Rodeiro los Chaos de Amoeiro en los que creo percibir el fino dibujo toscano.
En febrero, con muy buen tiempo de sol y luna llena misionaron, muy bien, en esta parroquia los P.P. Galiño y Segundo, amigos de Vd. de la Residencia de Santiago.
Mucha huella romana y prerromana habrá descubierto en la tierra de Cáceres. Hoy se desenvuelve con mucho brío, en un estilo diferente del de Badajoz.
Deseo para Vd. las máximas satisfacciones del espíritu y "ex corde" le reitero mis gracias. Un abrazo del viejo amigo y paisano q. b. s. m.

Ramón Otero Pedrayo
N. B.: Otero alude nesta carta ós xesuítas Galiño e Segundo, misioneiros populares que residían (cando non estaban a actuar directamente en misións populares concretas) na Residencia xesuítica de Santiago. Segundo Rodríguez del Busto (1899-1984) era asturiano, nado en Perlora (aludo a el no meu escrito Crónica de un encuentro-desencuentro cultural. Análisis antropológico de las misiones populares jesuíticas en Galicia, Madrid, 2015, p. 108). En canto a Manuel Galiño Lago (1902-1967) nacera en Vigo e falecería tamén nesta mesma cidade.

II. CARTAS A VICENTE LOUSA RODRÍGUEZ
Antes de presentar as cartas de Otero Pedrayo ó xesuíta Vicente Lousa Rodríguez, indicarei tamén seguidamente algúns datos biográficos sobre este.

Nado en Betanzos (Coruña) o 23 de setembro de 1924, finaría en Salamanca o 4 de agosto de 2008. Entrara na Compañía de Xesús o 18 de agosto de 1940, recibindo a orde presbiteral o 15 de xullo de 1954. As súas primeiras actividades apostólicas están en relación coas misións populares (chegando a ser incluso posteriormente Prefecto de Misións Populares) e tamén co seu cargo de capellán militar en Ceuta durante dous anos. Mais o seu modo de ser era apto tamén para poder exercer cargos de goberno. Desempeñou así en diversas épocas cargos directivos en distintas casas xesuíticas de Santiago de Compostela (de 1968 a 1972) ou na Coruña (de 1972 a 1978). Durante doce anos exercerá seguidamente a súa actividade apostólica en Vigo, seis deles á fronte da Residencia xesuítica de Vigo, residindo posteriormente de 1990 a 1997 en Xixón e, despois, de 1997 ata ben entrado o ano 2008, en Santander. Salamanca será o seu último destino, falecendo nesta cidade nese mesmo ano. Nunha crónica interna (non publicada) remitida ás diversas casas xesuíticas, escrita tralo seu pasamento por Luis López-Yarto Elizalde, dise acerca de Lousa que salientaba pola "súa gran capacidade de traballo" e pola súa "fortaleza". Velaquí algunhas informacións do mencionado escrito:

"El desenlace de su enfermedad ha sido sumamente rápido, como él dijo que deseaba ante el Equipo de cuidados paliativos que le visitó [...] Cuando le propusieron un internamiento hospitalario, prefirió quedarse en casa. Rechazó también ser sedado con morfina, porque prefería permanecer lúcido hasta el final, como ha sucedido [...] De gran fortaleza hasta el final, murió, como habían predicho de él los que le conocían, con las botas puestas. Muy enfermo, aún se animaba a celebrar, con gran fiesta, los ochenta años de su hermana".

Cómpre engadir que, a pesar da súa intensa vida activa, foi quen de publicar algúns escritos en forma de libro, como Ignacio de Loyola (Santander, América Grafiprint, 2001) ou Vida de San Francisco Javier (Burgos, Monte Carmelo, 2006).

Lousa tiña, polo demais, unha mentalidade aberta e progresista. Sobre o seu galeguismo e sobre a súa amizade co tamén galeguista e xesuíta Xaime Seixas remito á miña publicación O Padre Seixas desde dentro. Unha aposta progresista, galeguista e universalista (Vigo, Sociedade de Estudos, Publicacións e Traballos (SEPT) / Editorial Galaxia, 2013), p. 190, onde se indica que, co gallo do pasamento de Seixas e da súa inhumación en Vigo no ano 1994, foi precisamente Lousa o que presidiu e dirixiu a liturxia correspondente, realizada integramente en lingua galega.

Cómpre indicar, polo demais, que as cartas que Otero Pedrayo lle dirixe a Lousa, cando este era Superior relixioso (de 1968 a 1972) na Residencia xesuítica de Santiago, ocorren nunha época de non pequenos problemas universitarios (folgas estudantís, etc.) de orixe fundamentalmente política nesa cidade. Teñen datas dos anos 1969, 1970 e 1971 e están dirixidas ó mesmo enderezo postal da rúa San Agustín, 1 de Santiago de Compostela onde Vicente Lousa era, segundo se indica nos respectivos enderezos, "Superior de las Obras de la Compañía de Jesús" nesa cidade.

En canto á temática das tres cartas dirixidas a V. Lousa hai unha constante nas mesmas que está en relación, por unha parte, co agradecemento do persoeiro ourensán ó xesuíta polas crónicas ou "Anuarios" xesuíticos (que eran elegantemente editados en Roma e posteriormente enviados ás diversas comunidades xesuíticas do mundo), fielmente remitidos a el por Lousa a comezos de ano, e, por outra parte, coa insistente presenza do pensamento e experiencia da idade provecta, da vellez, nos escritos a Lousa de Otero. Son cartas, efectivamente, que este escribe xa nos primeiros anos da década dos seus oitenta anos de vida (falecería con oitenta e oito anos)

Velaquí, pois, xa o texto da primeira carta:

Ourense 5 do marzal do 1969
Sr. D. Vicente Lousa Domínguez (2), S. J.
Meu Sr. e querido amigo: Día 28 derradeiro diste bon mais rabudo Febreiro, en Trasalba, na grande noite bogada (3) por vellos arbres fíxome moi boa compaña, a millor, a Corónica da Compañía, fino regalo de Vde que moito agradezo. Pois aparte do consóo e forteza que conceden ó ánemo os exemplos dos Xesuítas, hai nisa leutura moitas horas e momentos do mundo, nunha aitoalidá do esprito pelingrinando por terras e mares. E a alegría de mirar as puras testas xuveniles de todas as razas abezoadas pola man. Sinálalles o camiño e lévaos en dereitura a enxergar pra o propio corazón.
Eu amo moito a Compostela. E as veces nos desvelos de vello formo itinerarios de paseos nos que sempre me chego ó crasicismo de S. Agustín e saúdo un intre a un Pai ou alumno da Compañía. E falamos da Virxe da Cerca, e do P. Gándara matinando xenealoxías e dos tempos dos Altamira, donos de ises eidos, e súas sonorosas trampas cinexéticas.
Escríbolle finando o día en que, pola bondade de Deus, enteiro os 81 anos. Estiven ledo e calmo. E pensei moito nos amigos que se foron.
Con meus saúdos ó P. Brandariz, e en xeneral ós mestres de isa piadosa, curtés e douta Casa, sempre de Vde vello amigo e s. q. b. s. m.

Ramón Otero Pedrayo
N. B.: No último parágrafo desta carta alude Otero ó xesuíta Francisco Brandariz Caamaño (1912-1999) co que el estaba ben relacionado polo menos desde que no día 13 de febreiro de 1965 (ou sexa, catro anos antes desta carta) puido el impartir no Colexio Mayor "San Agustín" de Santiago, do que era director Brandariz, unha celebrada conferencia trala correspondente invitación por parte do xesuíta. O propio Brandariz lembra o acto dese día deste xeito:

"Esta 'Tarde de Sábado' iba a ser muy especial. A la vez festiva y seria y, en el ambiente de entonces hasta discretamente provocativa. Hubo canciones impactantes y danzas populares gallegas y ritos ancestrales, pero lo más importante fue la Conferencia en el Aula Magna de un veterano intelectual, símbolo entonces de la Cultura Gallega en España, D. Ramón Otero Pedrayo. En su cadencioso gallego, culto y popular, habló de 'Galicia nas festas' ante un salón abarrotado que aplaudió con entusiasmo. Como sobremesa última de la cena colegial improvisó una maravillosa charla, al resplandor de las queimadas, sobre el significado de 'A noite e o fogo nas festas galegas' que de manera espontánea hizo surgir en todos un emocionado 'Que din os rumorosos na costa verdecente'..." (Memorias de un Jesuita Gallego. Francisco Brandariz Caamaño, SJ, León, Compañía de Jesús Provincia de Castilla, 2001, p. 118).

__________
O texto da segunda carta ten igualmente como remitente Otero Pedrayo, residente en rúa Paz, 25 de Ourense. Velaquí o seu texto:

Orense, 30 de marzo de 1970

Rev. P. Vicente Lousa Rodríguez
Santiago de Compostela
Muy Sr. mío y respetado amigo:
Acabo de recibir el rico presente del último Anuario de La Compañía. Ya estoy deseando recorrer sus densas páginas. Ellas, como las de los pasados, tendrán en el círculo y efecto de mis lecturas una virtud singular y muy particularmente amada y esperada de los ancianos como yo: la compañía, la sociedad, la "comunicación" discreta y afectuosa. Sin magisterios y escuelas. De alma a alma. La larga, extensa y reiterada experiencia psicológica de los Jesuitas, con todas las gentes y consigo mismo, tal vez le haya concedido esta facultad. Que no encuentro en geniales estilistas, ni novelistas de poderosa potencia creadora. Como los viejos tememos la soledad, el tono de la expresión jesuita, al tiempo erudito y sencillo, nos hace mucho bien.
Deseo para Vdes muy felices Pascuas y una Primavera cuajada de esperanzas como de brotes.
Con nuevas gracias y el ruego de un saludo mío a la ilustres y piadosa Comunidad, queda de Vd. affmo amigo, q. b. s. m.

Ramón Otero Pedrayo
__________
Finalmente, velaquí o texto da terceira carta dirixida ó mesmo destinatario:

Trasalba, Ourense 29 xaneiro 1971

Rev. P. Vicente Lousa Rodríguez S. J.
Santiago de Compostela
Meu Sr. e querido amigo:
Sempre me aleda voltar á miña vella casa de Trasalba. Pro onte cando cheguei, xa no empardecer, meu gozo foi dupricado pois agárdame por min o máis agradecido regalo, a Crónica fermosa, emozoante, das obras da Compañía polo mundo. Un libro cheo de sorrisas, de homildade, de latexos da intelixencia a prol da fraternidade. Un libro que é un consóo. As frentes queimadas polo estudo locen como frentes de nenos agardando o bico das nais. Hai velliños que acusan os caracteres de raza e xente en absoluta adicación. Infindas graciñas. Dispoña, anque de pouco lle pode servir un vello de min e faga o favor de expresar á Comunidade meu recordo e respeto.
B. A. M.
Ramón Otero Pedrayo
Nota: As siglas B. A. M. que preceden a sinatura e rúbrica de Otero Pedrayo poderían ser as iniciais de "Bica a man".

["Encrucillada", nº 224 (setembro-outubro 2021) nº 224 (setembro-outubro 2021), pp. 59 (407) - 71 (419)]

NOTAS:
2. Simple lapsus cálami de Otero, pois o segundo apelido de Vicente Lousa non é "Domínguez" senón "Rodríguez".
3. Agradezo a Henrique Monteagudo terme aclarado (24.V.2021), ante as miñas dúbidas, ser esta a correcta versión literal da palabra "bogada" do manuscrito de Otero Pedrayo. Coméntame aínda en relación con isto: "a imaxe é a das árbores que abanean ritmicamente co vento e parece que están vogando, remando a nave da noite. Otero era un poeta extraordinario".