Inculturación da Igrexa en Galicia (e 3)

O verbo trebellar en galego, de tripudiare, sempre significa in malam partem e dista cen leguas do honesto verbo traballar. Confesor castelán houbo que ata despois de moitos anos estivo no erro de que o mesmo era o verbo trebellar galego que o trabajar castelán, e ós penitentes que confesaban que trebellaran tantas veces, dicíalles que en días festivos só podían trebellar ad laudes et per horas. Se o tal confesor oíse a copla galega común: 'O crego mais a criada xogaban ós trebelliños', etc., entendería o significado. Para evitar estes e outros absurdos en odio, burla, nulidade e escarnio do sacramento da penitencia, é xustísima a lei ou costume dos cataláns, que xamais darán curato ou rectoría ó que non é catalán ou non está examinado de que sabe ben a lingua catalana. Non hai moitos anos que a un gran doutor que predicara a coresma en Barcelona con aplauso, o suspenderon para unha rectoría pola soa razón de que non sabía o vulgar dialecto catalán. ¿E por que os bispos de Galicia non se deben cinxir a esta xustísima lei? É moi loable, sobre ser precisa, a lei de América segundo a cal ningún sacerdote pode ter curato ou doutrina se non sabe ben a lingua bárbara dos pobos que vai instruír» (45).

No que se refire xa polo menos a un intento formal ou teórico de toma en consideración da necesidade de «inculturación» da Igrexa na cultura e lingua galegas é sen dúbida necesario rememorar as declaracións do Concilio Pastoral de Galicia, que deu comezo un par de anos despois de rematado o Concilio Vaticano II, en pretendido seguimento deste, e que se desenvolveu ó longo de toda a década dos anos setenta do século pasado.

As concretas disposicións parten, en efecto, do suposto básico da necesidade de identificación coa propia cultura dos integrantes da mesma, rexeitando «toda forma de colonialismo» (46). Neste senso, o Concilio Pastoral non deixa de formular unha petición ós poderes políticos para que respecten e promovan a cultura e lingua propias de Galicia. É esta: «O Concilio Pastoral de Galicia pide que a autoridade pública, lonxe de determinar o carácter propio da cultura galega e, máis aínda, de oprimila, favoreza tódalas condicións e medios para soerguer a vida cultural propia do pobo galego, fundamentalmente a súa lingua» (47).

Mais dado que o Concilio Pastoral está dirixido loxicamente de maneira explícita e directa ós integrantes da igrexa mesma, incúlcaselles a estes a necesidade de «promoción» da lingua galega, en canto elemento esencial da cultura, tal como se di na proposición 11.1: «O CPG pídelles a tódolos cristiáns, Bispos, Curas e Leigos, cadaquén segundo a súa específica misión, que participen na promoción da lingua galega, por ser un valor humano que está asociado coa liberación do home galego e, por tanto, coa evanxelización» (48).

Agora ben, esta «promoción», asociada á «evanxelización», terá que amosarse consecuentemente na actuación específica propia e eclesial, é dicir, na liturxia. Fálase, efectivamente, en tal sentido de que se está a realizar «o principio dunha etapa nova para a liturxia en galego», para o que será preciso «poñerse á laboura de desarraigar toda clase de prexuízos» (49).

Todo isto suposto e unha vez realizadas a «pedagoxía» e «preparación» convenientes, o Concilio Pastoral fará unha proposta benconcreta, que poderiamos denominar de «mínimos» e que supón, en principio alomenos, un inicio de cambio de rumbo na secular relación da igrexa coa lingua propia de Galicia. Velaquí, en efecto, o texto da Proposición 11.7: «A vontade do Concilio é que nas igrexas da cidade se chegue a celebrar polo menos unha Misa en galego nos días festivos, e o mesmo se diga dos demais Sacramentos, sempre co debido respecto á liberdade dos interesados. Naquelas bisbarras nas que o galego é a única lingua teñen de se chegar a facer en galego tódalas celebracións» (50).

Mais para que esta conversión á lingua do país -trala coñecida, longa e deplorábel historia de intrusión foránea- poida ser efectiva, precísase tamén un cambio de mentalidade nos que se dedican á tarefa da evanxelización. Formúlase, neste sentido, a seguinte e ben significativa proposta en relación cos relixiosos: «Coa debida atención á dimensión misioneira da vida relixiosa que leva consigo a dispoñibilidade para traballar en calquera parte do mundo, debe tenderse a que o relixioso viva e traballe na súa terra. Os procedentes doutras rexións deben ser acolleitos cordialmente. Eles, pola súa banda, han de aceptar gustosos a idiosincrasia e o idioma do pobo galego» (51).

Precisamente en relación con esta temática relativa ós relixiosos formulará, coincidindo co remate do mesmo Concilio, o entón bispo de Mondoñedo-Ferrol, Miguel Anxo Araúxo, unhas nada desdeñábeis reflexións, que continúan a ser aínda hoxe en día de rechamante actualidade. O bispo parte da necesidade de que os relixiosos leven a efecto unha «encarnación na realidade humana e social na que viven ou queren estar presentes», o que supón, en primeiro lugar, «coñecer a cultura galega»52. Porén, o que me parece máis relevante e incisivo das reflexións e críticas que o bispo realiza en relación con esta temática, perfectamente centrada na «inculturación», é o que el vén indicar seguidamente de xeito diáfano e baril:

«Mais non abonda coñecer a cultura galega, con todo o que isto implica. Hai que facer un esforzo para comprendela, respectala, amala e promovela, ó mesmo tempo que purificala de tódolos contravalores que poidamos atopar nela. Dada a sensibilidade que hoxe existe ante os valores culturais das distintas rexións, resultaría cáseque un crime que a igrexa, e neste caso os relixiosos/as, se mostrasen escépticos diante destes valores ou os mirasen como un snobismo ou un folklore pasaxeiros e sen maior importancia, e moito menos se mostrasen dalgún xeito contrarios a eles.

É certo, e non o imos negar que este campo da cultura galega está hoxe, por desgracia, moi politizado e ademais cunha política partidista. Pero eu penso que nós temos que pór estes valores fundamentais dun pobo por riba de todo partidismo político, e máis ben artellalos fondamente alí onde deben estar, no cerne e na raiceira do ser do pobo. E a este propósito non resulta hoxe doado entender cómo relixiosos ou relixiosas que levan 20 ou 30 anos en Galiza endexamais se coidaron de estudiar a nosa lingua, a nosa literatura, os nosos costumes, a nosa xeografía, a nosa historia, etc. etc. E o que é aínda moito peor, que a relixiosos ou relixiosas, nados en Galiza e procedentes do mundo rural, se lles teña obrigado a renegar da súa propia cultura.

Quixera subliñar a importancia da lingua. Nos vosos colexios debedes prestar a este problema unha grande importancia, e o mesmo podemos dicir doutros apostolados. Sabede que ides atopar fortes resistencias por moitas partes, pero temos de traballar con perspectivas de futuro, para que non nos poidan acusar mañá -e hoxe xa- que somos portadores dunha cultura allea ó noso pobo e polo tanto 'asoballadores'» (53).

En realidade, o bispo Araúxo podía formular este tipo de análises e críticas sobre todo desde que só poucos anos antes, en 1975, publicara unha soada Pastoral, A fe cristiá ante a cuestión da lingua galega, na que deixaba ben clara a súa postura respecto do proceso alienador da cultura galega que se estaba levando a cabo desde hai séculos e co que a Igrexa tiña abondo que ver. Partindo da constatación histórica do uso normal da lingua galega a tódolos niveis na época medieval, o bispo alude explicitamente á «colonización cultural» que se iniciou cos «chamados Reis Católicos de Castela e Aragón». Unha colonización que tivo, en formulación do bispo, as seguintes consecuencias:

«O emprego social da lingua galega viuse desde entón sometido a unha sistemática restricción, explícita unhas veces e teimada outras; Galicia foi privada dos seus dirixentes políticos e eclesiásticos, e no seu lugar foron enviados ao país funcionarios de lingua castelá [...]. Nos catro longos séculos de historia que nos separan daquel momento, esta situación permaneceu inmutada, e foise mesmo agravando da man do centralismo político» (54).

E no que respecta ó comportamento da Igrexa en relación con este proceso, Araúxo non deixa de «recoñecer que, en definitiva, [a Igrexa galega] contribuíu a intensificar o proceso de alienación cultural»55. Un recoñecemento que intenta facer, alomenos en parte, xustiza a unha realidade e a un proceso que pesa aínda hoxe sobre as xentes de Galicia. Así se expresaba, pola súa parte, o bispo de Mondoñedo-Ferrol:

«Con humildade temos que recoñecer que a Igrexa galega non está ceibe de complicidade a respecto da presente situación social da lingua galega. O seu fácil sometemento ás presións externas afogou con frecuencia a enerxía de sal da terra e fermento na masa que leva dentro de si; con demasiada facilidade se resignou ás veces a actuar como instrumento de colonización do noso pobo» (56).

E se hai algo directamente oposto á «colonización» (explicitamente criticada neste texto polo bispo Araújo) é xustamente a «encarnación», ese concepto absolutamente central no cristianismo no que se anuncia e expresa a «humanización» de Deus nun ser humano concreto pertencente a unha cultura e a un pobo tamén concretos e que é, ademais, el mesmo pobre cos pobres e politicamente dependente dun imperio foráneo que se lle impón, o romano, ademais de el mesmo estar inserto nunhas estruturas relixiosas propias non precisamente modélicas, que el mesmo non puido menos de criticar e reprobar. «Encarnación» implica así concreción, identificación, compromiso, etc. Noutras palabras, «inculturación» leva consigo encarnación nunha cultura concreta para, desde o interior da mesma, e en comunidade con cantos dela participan, conducila en liberdade -desde a sabedoría, a comprensión e a xustiza- cara ó mellor de si mesma.

No contexto da reflexión sobre a cultura e sobre a importancia da «inculturación» nela, cómpre aínda insistir finalmente na relevancia da dimensión lingüística como ingrediente fundamental desa especie de conglomerado -se é que se pode falar así- comportamental humano que os antropólogos denominan a «cultura» dun país ou dun determinado grupo humano. Isto é tanto máis necesario e urxente canto máis precisas son hoxe en día as forzas de todos para deter o crecente devalo no uso individual e social da nosa lingua.

Pois ben, en relación coas expresadas críticas á castelanización lingüística de Galicia e, ó tempo, alén das mesmas, cómpre pór suficientemente de relevo que elas se realizan xa, dun modo máis ou menos explícito, desde unha concomitante conciencia da relevancia que a dimensión lingüística ten no seo das culturas.

No que se refire a Galicia, esta conciencia dáse xa no século XVIII, de maneira especial en Martín Sarmiento e esténdese e amplíase nos séculos seguintes no eido literario, histórico, político, etc. En termos xerais, a lingua será vista como algo fonda e intimamente vencellado ó mesmo ser da cultura á que ela pertence. De modo que cando, polas razóns que sexan, un ou outro dos compoñentes (lingua e cultura) desta íntima unidade crece ou decrece, o mesmo ocorre co outro.

Murguía dicía así en 1885 que se necesita conservar a lingua «para que a nacionalidade persevere» (57). Por iso no seu discurso do ano 1907 sobre A lingua do país insistirá en que ó lado do ser humano hai moitas outras cousas que «o acompañan misteriosamente ó seu paso», cousas «creadas por el, obras da súa man, do seu pensamento e ata dos seus soños, que sería unha especie de impiedade prescindir delas». De entre elas, «o primeiro, o máis esencial, aquilo do que non se pode prescindir sen un eterno castigo, é a propia linguaxe», algo que vén sendo «como unha cousa sagrada que afirma a nosa intanxíbel nacionalidade» (58). En A. Vilar Ponte formularase xa a estreita dependencia entre pobo e lingua no seu artigo A bandeira ergueita do ano 1916: «Pobo que recobra a súa lingua, recóbrase a si mesmo [...] Cando morre un idioma, morre un pobo» (59). Nos seus Discursos á nación galega de 1918 aludirá ó mesmo: «sen a lingua morreremos como pobo e nada significaremos endexamais na cultura universal» (60). Carvalho Calero, ó que con todo merecemento se lle dedicou por fin no 2020 o Día das Letras Galegas, non podía ser nisto unha excepción: «O idioma é a alma dunha nación, e confío en que seremos moitos os galegos que nos negaríamos a admitir unha Galiza desalmada» (61).

Mais foi quizais Castelao quen mellor soubo relacionar o feito lingüístico coa especificidade cultural humana, que -a diferenza da «universalidade» animal- se expresa efectivamente na diversidade das linguas. Velaquí as reflexións do autor de Sempre en Galiza:

«Algúns homes -galegos tamén- andan a falaren dun idioma universal, único para toda a nosa especie. Son os mesmos que buscan a perfección baixando pola escada zoolóxica, deica sentiren envexa das formigas e das abellas [...] Mais eu dígolles que a variedade de idiomas, coa súa variedade de culturas, é o signo distintivo da nosa especie, o que nos fai superiores aos animais. Velaí vai a demostración: un can de Turquía ouvea igual que un can de Dinamarca; un cabalo das Pampas arxentinas rincha igual que un cabalo de Bretaña. ¿E sabedes por qué? Porque os probes animais aínda están no idioma universal...

Un idioma [...] é o corpo sensible dunha cultura, e todo atentado á lingua peculiar dun pobo representa un atentado á súa cultura peculiar. Mais os pobos teñen unha forza máxica, invulnerable, e por eso as nacións asoballadas poden verse privadas do seu poder creador, ou poden converterse en parasitos da cultura dominante; pero endexamais se deixan asimilar. O problema do idioma en Galiza é, pois, un problema de dignidade e de liberdade; pero máis que nada é un problema de cultura» (62).

E para exemplificar a relación existente entre o atentado a unha lingua e o atentado a unha cultura, Castelao recorre a un símil ben clarificador:

«Consideramos como actos bárbaros os atentados á vida dos idiomas. ¿Qué diríamos se o Estado mandase derrubar o Pórtico da Gloria? Pois eu digo que o noso idioma é unha obra de arte mil veces superior á obra do mestre Mateo. Creouna o xenio inviolable do noso pobo e labrouna o amor, a dor e a ledicia de moitísimas xeracións. Unha lingua é máis que unha obra de arte; é matriz inesgotable de obras de arte» (63).

Como todo ingrediente cultural, a lingua é tamén unha creación humana, mais aínda sendo tal supera en certo modo cada individuo concreto e particular. Convértese así en patrimonio vivo e comunal de todos. De tal xeito que renunciar á lingua propia de todos, permitir o seu esmorecemento ou agredila equivale a estrañarse a si mesmo do grupo que lle deu vida e individualidade propia: «O apagamento dunha lingua corresponde á dexeneración do pobo que a fala e á rendición da súa nacionalidade, pois desprezar a lingua materna é renunciar a sacratísimos dereitos, que só se declinan cando a dignidade está anestesiada»(64).

Moitas destas consideracións -tal como indiquei- sobre a importancia da lingua nas culturas e na súa dignificación estaban xa plenamente presentes en Martín Sarmiento no século XVIII. E é bo recordalo aquí unha vez máis, pois trátase dun recio, libre e independente frade que no seo da Igrexa actuou como teimudo e intelixente crítico dunha Igrexa compañeira do imperio e castelanizadora de Galicia. Con razón é, pois, considerado Sarmiento por Mariño Paz como «o maior apoloxeta do idioma galego na longa etapa da súa dialectización posmedieval» e «como un dos grandes apoloxetas do galego en toda a súa historia» (65).

Agora ben, unha das críticas que máis veces repite Sarmiento nos seus escritos é aquela que dirixe contra os que «esquecen» ou «desprezan» a súa lingua galega. Velaquí un par de textos:

«Que no la hablen, cuando no les han de entender, es cortesía natural. Pero, ¿que la olviden? ¿Que la desprecien? ¿Que no la cultiven? ¿Que no procuren penetrarla? Esa es fatuidad que no se debe tolerar»(66).

«¿Y que diré de algunos gallegos, que también hablan como papagayos su idioma nativo, y que, como tales se ríen de sí mismos? Digo que esos apóstatas de su lengua han sido los que principalmente han ocasionado que yo tomase la pluma, o para increparlos o para instruirlos. No digo que puestos en Castilla, hablen gallego. Digo que, estén en donde estuvieren, y aunque sepan diez o doce lenguas, no deben olvidar la que han mamado. Y siempre la deben conservar como su más preciosa lengua» (67).

Mais Sarmiento dáse conta tamén de que tales galegos, a pesar de lles criticar directamente o «esquecemento» e «desprezo» da propia lingua, están en realidade fortemente condicionados por un estado de cousas que en absoluto favorece o emprego normal da mesma. É dicir, máis que actores da propia actitude respecto da súa lingua, son en realidade vítimas dunha concreta situación política e social. Nalgún momento comentará por iso Sarmiento que son «os inimigos dos galegos» os que «acadaron que estes abandonen o seu idioma» (68).

O bieito buscará así a dignificación dunha lingua discriminada e desprezada. E neste seu labor de dignificación da «lingua patria», Sarmiento confesará que «vai facendo o que pode», «para excitar a mis paisanos de mayores talentos y literatura, y de menos ocupaciones que yo, a que cultiven y no desprecien su lengua nativa, y manifiesten a sus compatriotas su antigüedad, origen y nobleza» (69).

En calquera caso, non pode el aturar, a sabendas da dignidade e nobreza que a lingua galega posúe, que a ignorancia e os prexuízos a convertan en obxecto de irrisión. «Deben [os galegos] -clamades- enfadadamente o frade- sacudirse, y con aire, de aquellos idiotas y mentecatos, que si oyen hablar castellano a algún gallego, y se les escapa alguna voz, frase, pronunciación y acento de Galicia, sueltan la carcajada de risa borriqueña […] Y creo que la risa contra estos [os galegos] es hija de la inveterada y perniciosa aversión que acá padece la nación gallega, como si fuese lapona» (70).

Mais o que ata este momento en relación coa temática da «inculturación» podemos chamar o «binomio» de lingua e cultura podería tamén ser entendido como -se se quere- o «trinomio» de lingua, cultura e nación, tal e como así semellaba sostelo V. Risco na súa Teoría do nacionalismo galego (1920) ó el considerar Galicia como «nación».

En tal sentido, polo tanto, a «inculturación» levaría consigo unha nova esixencia por implicada que ela estea xa dalgún xeito na «lingua» e na «cultura». «Non discutimos -comenta Risco- o dereito de Galicia a ser unha nación: Galicia é xa unha nación; a nacionalidade galega é un feito xeográfico e histórico que se non pode negar» (71). Agora ben, a nacionalidade galega baséase fundamentalmente na «diferenza».

E respecto disto sosterá Risco o seguinte: «Galicia non chegará a ser nada se se uniformiza co resto de Hespaña. Ser deferente é ser existente» (72). Dado que cultura, costumes, fala, etc. constitúen a «diferenza », o pobo que abandona tales diferenzas renuncia polo mesmo á súa propia existencia, á súa nacionalidade:

«Galiza ten unha tradición detida no seu desenvolvemento criador pola opresión allea e polo abandono propio. Cómpre recoller a tradición galega e proxectala cara ó porvir. O pobo que abandona a súa tradición non ten dereito á existencia. Un pobo, para ter dereito a algo, ten que principiar por ser o que é. Se Galiza deixa de ser galega, perde ipso facto tódolos seus dereitos de pobo: xa non terá dereito nin á prosperidade económica, nin á autonomía nin á cultura.

Se os galegos abandonan a súa fala, os seus costumes, as nocións e supostos fundamentos da súa cultura propia, perderán o dereito a gobernaren a súa casa e aínda os seus dereitos de homes, pois polo abandono daquelas cousas demostran a súa vontade de seren escravos [...] Todo pobo ten unha misión no mundo, que é criar unha cultura propia, e esta é a razón da súa existencia, o que pode invocar cando reclame liberdade e xustiza. Pobo sen cultura de seu, pobo que vive de arremedar aos outros, que todo o colle feito e non sabe criar nada, é un pobo despreciábel e dino da escravitude, e só merecente da risa que inspira unha caricatura. É un pobo ridículo» (73).

Por iso, o nacionalismo é para Risco tamén unha cuestión de «dignidade» (74). E na recuperación desta dignidade a política ten naturalmente o seu lugar: «Nós viamos que Galicia se desgaleguizaba; nós viamos que Galicia se desfacía; nós viamos a perda das nosas tradicións, dos nosos costumes, da nosa fala, da nosa liberdade. A non curanza dos nosos pais deixáranos unha Galicia desgaleguizada, chea de vergoña de si mesma, homildosa i escrava, disposta a aguantalo todo» (75).

Como se ve, a «fala», a lingua, é para Risco ingrediente esencial da cultura e da nación galega: «La cultura propia, la creación nuestra, ha de ser en lengua gallega. Porque es preciso insistir una vez más, y siempre, en el hecho de que no es posible que un pueblo posea una cultura asimilada y creadora, si su cultura no tiene por vehículo la lengua propia. Pueblo que adquiere la cultura en lengua ajena no podrá pasar nunca de ser un pueblo colonizado, que con el medio natural de expresión habrá perdido toda su originalidad» (76).

A postura do Risco anterior a 1936 vén sendo así como unha pequena mostra da importancia que os primeiros nacionalistas galegos do século pasado lle concederon á lingua como elemento diferenciador da nacionalidade e como vehículo e alma da cultura.

E cómpre aínda engadir aquí, por outra parte, que se ben Sarmiento, na súa crítica ó desprezo e á destrución da lingua galega, non operaba explicitamente a nivel político, non pode negarse que a súa postura ten ingredientes que o achegan nesta cuestión en medida relevante ó discurso nacionalista. De feito, J. Santos Puerto, indicará en 2002 sobre o bieito que el é «un nacionalista galego avant la lettre»77. E o propio Méndez Ferrín dirá aínda algúns anos despois: «[Sarmiento], mesmo solitario, fundou os alicerces da idea moderna de Galicia, á que el chama sempre Nación e Reino. Sarmiento foi o Precursor dos Precursores» (78).

En realidade o frade bieito foi sempre neste sentido moi crítico e clarividente respecto da opinión (afín a imperialistas e centralistas) de que as linguas desaparecen nun proceso «natural» (para dicilo dalgunha maneira), á marxe da vontade política. El enfrontouse clara e decididamente a estas ideas, sostendo que non é o «tempo» (o «natural») o que acaba coas linguas, senón que son os «homes» violentos («bárbaros e conquistadores») quen as destrúen ou aniquilan. Léase atentamente, pra rematar, o seguinte texto fundamental de Sarmiento:

«Hay cosas perecederas, y según sus principios, de corta duración y subsistencia. Estas, por sí mismas se acaban. Hay otras que atendiendo a sus circunstancias, están pidiendo una constante perpetuidad. Estas no las acaba el tiempo, sino los hombres; y esto, repugnándolo el mismo tiempo. De este género han sido los imperios, los grandes edificios, cuya total ruina la causaron los hombres bárbaros conquistadores, guerreros, y diabólicos; no el tiempo. Este no se ha empeñado en acabar con las pirámides de Egipto. Y si duran es porque los hombres no las arruinaron.

Lo mismo ha sucedido con las lenguas del mundo. El tiempo no acabó las lenguas ya perdidas, de las cuales ya no hay noticia hoy; ni tampoco las que ya hoy son muertas. Los hombres tienen la culpa, por querer introducir su lengua, aniquilando las de los países que conquistan. No hay que temer que el tiempo arruine las lenguas vulgares de las islas retiradas y de países remotos, a donde no han penetrado los hombres extraños, ni como conquistadores ni a título de grandes comercios. Por el primer capítulo se aniquilaron las lenguas, y por el segundo se han corrompido enormemente. De nada de esto ha tenido la culpa el tiempo» (79).

Por iso -non nos enganemos- non depende tampouco dun «tempo» amorfo e inexorábel o «pasamento» da nosa lingua e cultura senón só deses «homes bárbaros conquistadores» (por máis que segundo as circunstancias se poidan revestir de pel de ovella) dos que nos fala Sarmiento. Contra eles só o compromiso efectivo, real, «inculturador», poderá facerlles fronte (80).

NOTAS:
45. Sarmiento, Sobre a lingua..., 305-306.
46. O Concilio Pastoral de Galicia (A Coruña, Lumieira, 1996) 148.
47. O Concilio..., 144. Prop. 6.23.
48. O Concilio..., 187.
49. O Concilio..., 187-188. Prop. 11.5.
50. O Concilio..., 188.
51. O Concilio..., 225. Prop. 14.12.
52. Cf. Miguel A. Araúxo, A presencia dos relixiosos en Galicia: «Encrucillada» 1979, p. 492.
53. Araúxo, A presencia..., 493-494.
54. Miguel A. Araúxo, A fe cristiá ante a cuestión da lingua galega (Santiago, 1975) 12-14.
55. Araúxo, A fe..., 14.
56. Araúxo, A fe..., 29.
57. Cf. M. Murguía, Los precursores (La Coruña, 1976) 140-141.
58. Cf. Murguía, Política y Sociedad en Galicia (Madrid, 1974) 136-137.
59. Cf. F. Fernández del Riego, Pensamento Galeguista do Século XX (Vigo, 1983) 35.
60. En Pensamento galego I. Escolma e Limiar de C. A. Baliñas (Santiago-Vigo, 1977) 19.
61. R. Carballo Calero, Sobre a nosa lingua (Vigo, 1980) 15.
62. Castelao, Sempre..., 43.
63. Castelao, Sempre..., 105.
64. Castelao, Sempre..., 285-286.
65. Cf. R. Mariño Paz, Historia de la lengua gallega (Muenchen, Lincom, 2008) 136.
66. En J. Santos Puerto, Martín Sarmiento: Ilustración, educación y utopía en la España del siglo XVIII) I, 536.
67. Fray Martín Sarmiento, Onomástico etimológico de la lengua gallega. Edición y estudio por J. L. Pensado (A Coruña, 1998) II, 39.
68. Sarmiento, Onomástico..., II, 16.
69. Fray Martín Sarmiento, Colección de voces y frases de la lengua gallega (Edición y estudio por J. L. Pensado), Universidad de Salamanca, 1970, p. 250.
70. Sarmiento, Onomástico..., II, 15-16.
71. Risco, Obra..., I, 67.
72. Risco, Obra..., I, 69.
73. Risco, Obra..., I, 237-238.
74. Cf. Risco, Obra..., I, 244-245.
75. Risco, Obra..., I, 43-44.
76. Risco, Obra..., I, 181-182.
77. Santos Puerto, Martín Sarmiento: Ilustración..., I, 356.
78. X. L. Méndez Ferrín, Consultorio dos nomes e dos apelidos galegos (Vigo, 2007) 115.
79. En Santos Puerto, Martín Sarmiento: Ilustración..., I, 532.
80. Remito o lector interesado a algunhas outras publicacións nas que desenvolvo ou amplío a temática aquí tratada: A cómoda inercia castelanista da Igrexa galega tras o Concilio Pastoral de Galicia: «Encrucillada», n.º 179 (setembro-outubro 2012), p. 5 (365) – 18 (378); Galicia. Raíces e compromiso (Vigo, Ir Indo Edicións, 2015); Sobre o castelanismo da Igrexa galega deica o Concilio Vaticano II: «Compostellanum», vol. 61 (2016), n.º 1-4, p. 575-591; Manuel Espiña, un valente crítico dunha Igrexa galega desgaleguizada: «Terra e Tempo», 18 de decembro de 2018; A Igrexa non galega de Galicia: «Terra e Tempo», 27 de marzo de 2020.