Inculturación da Igrexa en Galicia (1)

Cando se fala de inculturar, inculturación ou termos semellantes estamos a falar de procesos que ocorren no seo das sociedades ou culturas concretas humanas, debidos ás relacións históricas que ó longo dos tempos se deron e se dan nelas. A antropoloxía social ou cultural non xulga nin valora a lexitimidade ou o sentido ético de tales modos de relación, senón que simplemente os describe, cataloga e insire asepticamente no ámbito do seu propio saber e da súa propia metodoloxía. As ciencias sociais analizan e describen, pois, as diversas culturas en si mesmas e tamén os cambios que nelas ocorren sen lle conceder preferencia ou dignidade especial a ningunha delas e sen se preocuparen tampouco explicitamente dos problemas -de menor ou maior contía ou gravidade- que desde un punto de vista ético ou en relación coa dignidade humana poidan nelas xurdir.

A historia humana está, porén, no que se refire ás concretas relacións humanas e sociais e alén do anteriormente comentado, ateigada de inxustizas e desaforos que claman ó ceo. Neste sentido o que entendemos aquí como «Igrexa», en canto conxunto de persoas que proclaman e anuncian no seo dunha cultura ou dun país concreto como Galicia unha «boa nova» de fraternidade humana e un destino final de felicidade eterna máis alá deste mundo terreal, non está exenta, pese a todo, na súa concreta configuración de se comportar de xeito improcedente ou inxusto, por máis que isto poida ser considerado en principio como contraditorio coa súa propia mensaxe. Pois as tentacións do poder, do prestixio ou dunha dignidade mal entendida aféctana indubidabelmente (coma ó propio Xesús no deserto) tamén a ela, igual ca a calquera outra institución ou conxunto humano. En realidade é isto o que está no fondo (e tamén na superficie…) da relación histórica da Igrexa co país galego, entendendo aquí como «Igrexa», de xeito principal, como aquel conxunto de representantes da mesma que foron accedendo desde un determinado momento histórico maioritariamente a Galicia desde «fóra» dela.

Hoxe en día está suficientemente aceptado polos estudosos o feito de que de maneira especial desde comezos da época moderna ata á contemporánea os representantes da Igrexa que rexeron os destinos das xentes de Galicia foron maioritariamente foráneos e dependentes en consecuencia de modos de ser e de se comportar alleos á cultura e á lingua de Galicia. Produciuse xa que logo aquí en realidade un notorio grao non só de colonización política senón tamén eclesiástica. O resultado está a vista e ben pode dicirse que continúa en certo modo a medrar nos tempos actuais, reforzado pola longa etapa ditatorial franquista, aínda non tan distante da nosa época.

No que se refire máis directamente a Galicia, podería mesmo dicirse que todo isto se reflectiría dalgunha maneira nunha certa difusa pasividade de boa parte da sociedade galega en relación coa toma en consideración dos seus propios valores históricos, culturais, lingüísticos, etc. en notábel contraste co que ocorre concretamente no seo da sociedade catalá ou vasca.

O dito ata aquí podería e debería ser analizado ou referendado dun xeito máis particular e concreto. Máis dado que isto non pode ser realizado nestas liñas coa debida amplitude, limitareime a ofrecer algúns datos ou informacións que movan á reflexión.

Pois ben, dentro xa de poucos anos cumprirase o centenario daquilo que escribía Vicente Risco en 1930 no seu El problema político de Galicia (e que non deixa de ter aínda a súa actualidade) nestes termos:

«La Universidad compostelana es una universidad castellana colocada en Galicia. Todos los establecimientos de enseñanza que tenemos son establecimientos de enseñanza castellana colocados en Galicia.

Aquí se puede ser maestro, bachiller, profesor, médico, funcionario, notario, canónigo, obispo, obtener los más altos cargos sin saber nada acerca de Galicia. El Estado concede gratuitamente el derecho a ignorarla. He aquí el modo absurdo que se tiene de culturizar nuestro país: forzándole a ignorarse a sí mismo.

De este modo, la verdadera cultura gallega, el estudio de nuestro país y de sus condiciones de vida y desarrollo, de su tradición, de las posibilidades espirituales, se hace completamente fuera del campo de la cultura oficial, por hombres entusiastas y abnegados que trabajan gratuitamente, con el menor auxilio posible, [...] o se mantienen aislados» (1).

No ano seguinte, co comezo da República, as cousas empezarían a cambiar, mais ben sabemos o que ocorrería só poucos anos despois, cando todo se tornaría moito máis grave ca no ano 1930. Tanto que ata o propio Risco non se atrevería xa a dicir cousas así.

De feito calou e someteuse. Convértese así el mesmo en síntoma ou preludio do que lle ocorrería a boa parte das xeracións posteriores ata nós mesmos, afectados directa ou indirectamente aínda pola traxedia. E advírtase que Risco aínda escribía estes parágrafos, nos que se reivindica a cultura propia de Galicia, expresándose (de feito contraditoriamente) nunha lingua que non é a propia de Galicia. E, por certo, o atento lector terase decatado de que o ourensán inclúe directamente o «bispo» entre os altos representantes que exercen a súa profesión «sen saberen nada acerca de Galicia», «ignorando» Galicia.

As «culturas» ou as «etnias» son, porén, difíciles de «roer»... ou de facelas desaparecer por parte dos interesados en destruílas. E Galicia -admítano ou non os que actúan de colonizadores- é unha «cultura» propia. Ou, se se quere, unha «etnia», no modo de expresarse por exemplo de X. R. Barreiro: «Hai unha etnia galega onde unha comunidade reúne un conxunto de trazos comúns e diferenciais: a lingua, os usos e costumes, os matices intelectuais e afectivos, as crenzas e, sobre todo, unha moi clara conciencia de que nós somos distintos dos demais» (2). Un dos que máis amplamente e mellor estudou Galicia desde un punto de vista estrita e tecnicamente antropolóxico, o aragonés C. Lisón Tolosana, comentaba incluso en relación coas crenzas e configuracións culturais galegas que «el volumen, extensión, intensidad y aceptación de las mismas supera notablemente la generalización, interiorización y asentimiento que he observado en mis viajes a otras regiones españolas» (3). De modo que poderíamos ser estrañamente os propios galegos, debido quizais ó feito mesmo da dificultade de distanciármonos metodoloxicamente de nós mesmos, os que non poucas veces menos conscientes somos desa nosa sobresaínte diferenza cultural.

En calquera caso, as culturas non deixan tampouco de evolucionar coa historia e co tempo no interior de si mesmas, como ben sinalaron por exemplo en diversas ocasións os antropólogos galegos X. R. Mariño Ferro ou M. Mandianes. Iso ocorre, porén, sen cesuras ou rupturas co culturalmente herdado. Neste sentido comenta Mandianes que «os costumes vellos vanse transformando, pero poucas veces desaparecen, e os novos non o son tanto como puidera parecer a simple vista; máis ben son, case sempre, novas maneiras de modos vellos» (4). De modo que coa «vella» cultura que está de fondo, mais sempre actuante, hai en todo momento que contar. Debido a isto, intentaren os políticos, científicos, cregos ou quen sexa ignorala resulta ser por parte deles como dar couces contra o aguillón, deixando de lado naturalmente os importantes danos e prexuízos ocasionados a aqueles cos que eles se relacionan.

Neste contexto, cómpre non deixar de lado que as denominadas «culturas» non se herdan sen máis xeneticamente (á maneira por exemplo da cor dos ollos ou da pel que recobre o noso corpo), senón que a elas só se accede nun proceso de aprendizaxe (no amplo sentido desta expresión), por automático que tal proceso poida semellar.

É así como xorden nos individuos concretos aqueles elementos característicos dunha determinada cultura: a súa linguaxe, os seus modos de ver e de se relacionar coa natureza, co mundo, cos demais etc...

Neste contexto, non se pode mesmo considerar como algo meramente accesorio ou irrelevante para a comprensión da cultura propia de Galicia o especial modo de habitarmos os galegos nunha terra cunhas características naturais ou xeográficas moi peculiares, aquelas que posibilitarían a que M.-A. Murado, entre tantos outros, denomina nun dos seus escritos a «incríbel dispersión» da poboación, que estaría para el na «orixe de boa parte do que poderiamos chamar a identidade galega» (5). Pois esta dispersión non é unha calquera. Basta con aludir -trátase dun dato por si mesmo dabondo significativo- ó feito de que case a metade de tódalas entidades de poboación do Estado español están actualmente en Galicia, por máis que hoxe en día non poucas delas, por razóns ben coñecidas, estean baleiras ou case baleiras de habitantes. Xa no Códice Calixtino (século XII) se dicía que na «terra dos galegos» («terra Gallecianorum»), que o autor dese Códice contrapón á «terra dos españois, a saber Castela e Campos» había «pouco número de cidades e vilas» (6), dando en consecuencia con isto xa a entender que a meirande parte da poboación vivía fóra de tales vilas e cidades, é dicir, en pequenos núcleos de poboación, como o son aínda hoxe as parroquias e lugares a elas pertencentes. Vén sendo case o mesmo que o gran Martín Sarmiento nos indicaba aínda cara ó ano 1758:

«En igualdade de terreo é máis abundante Galicia do que Castela no número de nomes de lugares. As parroquias, freguesías e poboacións de Castela teñen todos os seus veciños xuntos e apiñados, moi achegados á igrexa, e as súas herdades case a unha legua distante en arredor, sen vivir nelas veciño ningún. Pola contra, en Galicia os veciños teñen as súas casas espalladas polas herdades e ás veces cunha enorme distancia da igrexa. Seis, oito ou dez veciños, e ás veces só tres ou catro, que viven xunto á igrexa, compoñen un lugar que se chama en galego o lugar da igrexa. A imitanza disto, cada pelotón de casas ou veciños que están espallados por todo o territorio compón un lugar con nome distinto. De aquí resulta que en Castela unha aldea só ten un nome e un lugar e que unha aldea de Galicia ten seis, dez, quince, dezaoito, vinte e máis lugares con distintos nomes» (7).

Dáse polo tanto un determinado modo de comuñón e íntima relación entre os habitantes de Galicia e o seu entorno físico e natural, que fai por exemplo que non só un galego como X. Chao Rego fale da «dimensión telúrica» (8) galaica senón que tamén incluso o propio F. Umbral nun seu coñecido estudo sobre Valle-Inclán se refira explicitamente ó que el chama «telurismo galaico» (9).

En realidade, xa o mencionado Códice Calixtino viña aludir indirectamente a isto cando contrapuña a «terra dos españois, é dicir, Castela e Campos» á «terra dos galegos» entre outras cousas polo feito de que a primeira «carece de árbores» mentres que a segunda, en troques, «abonda en fragas [nemorosa] e magníficos ríos, prados e pomares, con boas froitas e clarísimas fontes» (10). Mais seguramente foi Castelao na súa memorábel obra Sempre en Galiza quen mellor soubo expresar esta poderosa comuñón dos galegos coa súa terra:

«Un fillo de Galiza pode iñorar que o seu idioma labrego e mariñeiro (‘rústico’, como din os catedráticos casteláns) fose antano a língoa lírica de toda Hespaña; pero non hai galego que non se sinta orgulloso de ser fillo da terra máis fremosa do mundo. Cando un galego entra nas planuras de León ou de Zamora, síntese en terra allea, invadido pola tristura que producen os desertos [...] Aos galegos pode faltarnos a vontade de crear un ser político independente; pero non hai pobo hespañol que nos aventaxe en amor á terra natal. Para uns a Terra é o pequeno berce en que nasceron [...] Alí abriron os ollos e alí queren morrer [...] O que non podía morrer era a Terra -siño permanente da nación-, porque por moito poder que o Estado centralista tivese, sempre resultaría impotente para converter o noso territorio en planura castelá. E quedándonos a Terra non nos mataban a posibilidade de revivir, porque a Terra é a fonte da vida. Ela fainos á súa semellanza, con terra, pedra e auga, que son carne, óso e sangue do noso corpo. Ela fainos entristecer no outono, chorar no inverno, surrir na primavera e gargallar de ledicia no vran. Todo como ela» (11).

Neste sentido, P. Saavedra ten analizado os comportamentos populares e comunais das xentes de Galicia desde mediados do século XVI ata mediados do XIX. En contra de presións e atrancos (tamén de orixe eclesial) que constrinxían o seu modo de viviren e de se comportaren, as xentes de Galicia mantiveron con tenacidade e teimosía o seu propio estilo vital e o seu aprecio da dimensión pracenteira e festiva do existir.

«Todo nos vén confirmar -comenta Saavedra- que nas aldeas e parroquias galegas floreceu unha vizosa 'civilización rural tradicional', capaz de crear e conservar unha cultura popular de carácter profano que resistiu as arremetidas do rigorismo da xerarquía eclesiástica: os labregos defenderon con resolución o 'carnaval' fronte ós que estimaban que o decorrer das vidas debería estar sometido a unha perpetua 'coresma'. Estaba ben crer, ir á misa, rezar o rosario, cumprir as ofrendas persoais e os encargos dos defuntos... Pero tamén había que vivir e celebrar, con rixo e destemperanza, as poucas 'horas fáciles' que os anos deparaban» (12).

Non resulta por iso nada estraño que Unamuno afirmase respecto de Galicia que «hay pocas tierras que irradien más verde alegría e infundan mayores ganas de vivir» (13) ou que en palabras de Azorín «cantos populares como los de Galicia no los ha creado jamás la inspiración humana» (14). Serían xustamente esas unamunianas «ganas de vivir» as que concretamente, por exemplo, virían expresarse ritualmente nos sorprendentes comportamentos en relación co pasamento dos diversos membros do grupo. Refírome
ós xogos, bromas, etc. que adoitaban practicarse en Galicia ata ben entrado o século XX nos velorios galegos e dos que existe abonda documentación antropolóxica, enxalzándose e afirmándose así a vida fronte á presenza e as ameazas da morte e ante a lóxica incomprensión e conseguinte crítica do estamento eclesiástico.

O dito ata aquí vén sendo coma un apresurado resumo de certos aspectos constituíntes ou polo menos relevantes da cultura galega no seu sentido antropolóxico, mais que -tal como xa indiquei- están fortemente afectados por unha situación política, social e tamén eclesial que vén de lonxe e que os condiciona de moi diversas formas na súa mesma existencia e permanencia. Está en xogo, pois, o ser mesmo dunha cultura, que se percibe ameazada e inxustamente discriminada por unhas instancias ou poderes que, lonxe de aceptaren a diferenza, pretenden polo contrario suprimila de moi diversas, sutís ou non, maneiras ó servizo da propia medranza. Estamos polo tanto nos mesmos antípodas dunha inculturación efectiva.

A realidade é, pois, que no devir xeral do asentamento da cultura galega existe a tódolos niveis un sometemento obxectivo a outra cultura, que, aínda que de maneira un tanto imprecisa, podemos denominar «castelá». Este proceso realízase en conxunto durante varios séculos paseniñamente, o que non exclúe naturalmente a súa obxectiva violencia e os seus concretos e puntuais momentos fortes.

Inicialmente, a normalidade do devir galego veuse fortemente afectada pola formación e independencia do reino de Portugal xa na primeira metade do século XII. Con iso, Galicia quedaría, por un lado, confinada territorialmente, sendo así que o territorio do norte de Portugal compartía con Galicia de feito historicamente e en gran medida unha cultura común. Galicia quedaba en principio, por outro lado, máis exposta á influencia e ós intereses casteláns.

Así ocorreu en realidade cando no século XIII, con Fernando III o Santo, Galicia empeza a xogar xa unha función pouco relevante no conxunto da monarquía castelano-leonesa.

Nos séculos seguintes a intromisión castelá en Galicia irase fortalecendo e asentando e, deste xeito, obviamente inoculando tamén nela unha lingua allea. A guerra dos Irmandiños contra a nobreza galega no século XV terá como consecuencia o fortalecemento dun poder centralizador exterior a Galicia. Pois foi nese conflito onde os reis casteláns manipularon arteiramente en proveito propio para a través del fortalecer aínda máis o seu poder no territorio galego.

A todo isto engadirase o conflito sucesorio castelán trala morte de Enrique IV en 1474, que deixara herdeira a súa filla Xohana, chamada polos seus detractores «a Beltranexa». Como é ben sabido, Isabel, a despois chamada «Católica», irmá do falecido rei disputoulle a sucesión a Xohana. Dado que a maioría da nobreza galega se declarara partidaria de Xohana, a vitoria final dos partidarios de Isabel supuxo un novo e duro golpe para os aristócratas galegos, que quedaron en consecuencia a mercé de Isabel. Galicia quedaría así en boa parte descabezada da súa nobreza dirixente, converténdose esta en «absentista», mentres que outros de fóra, portadores dunha cultura distinta, irían accedendo a este territorio. En definitiva, Galicia converteríase desde aquela practicamente ou de facto en terra a colonizar.

Mais volvendo de novo ó intervencionismo dos Reis Católicos en Galicia, refire o historiador aragonés Jerónimo Zurita y Castro a mediados do século XVI, nos seus Anales de la Corona de Aragón, e despois de narrar a entrega ós Reis da fortaleza de Ponferrada, o seguinte: «De Pomferrada se fueron el Rey y la Reyna en romería a visitar la iglesia y sepulcro del bienaventurado Apóstol Santiago, que tan visitado y reuerenciado era por los votos de todas las provincias de la Christiandad. En aquel tiempo se comenzó a domar aquella tierra de Galicia; porque no sólo los señores y caualleros délla, pero todas las gentes de aquella nación eran vnos contra otros muy arriscados y guerreros» (15).

No relato do aragonés aparecen, como se ve, sospeitosa e curiosamente unidas «romería» espiritual en Galicia e «doma» física da mesma, o que semella non terlle pasado inadvertido incluso a un historiador tan panexirista da raíña castelá coma o cóengo compostelán A. López Ferreiro, cando sobre esta acción da raíña castelá dicía con razón que non foi unha viaxe de mero pasatempo, senón «un acto político de gran trascendencia» (16). Sen dúbida, pois tal acción influiría decisivamente no devir político e cultural de Galicia ó se iniciar con ela a dependencia de Castela e a vergoñenta submisión á mesma.

Estamos nos inicios mesmos do devalo da conciencia de si mesma de Galicia como territorio dono de si mesmo e das súas posibilidades e, en consecuencia da imposibilidade tanto teórica como práctica de calquera intento de «inculturación» nas propias realidades sociais e culturais por parte do novo poder imperialista e colonizador.

En relación con esta discriminación e explotación xeral de Galicia por parte dunha monarquía que se lle impón desde fóra, é ben significativo o que Diego Sarmiento de Acuña, o sobresaínte Conde de Gondomar, embaixador de Filipe III en Inglaterra, gran diplomático, erudito, bibliófilo, etc. escribía na súa carta a Andrés de Prada «en defensa de los gallegos» do 27 de xaneiro de 1614 (utilizo o texto das súas Cinco Cartas político-literarias, Madrid 1869), na que o seu autor amosa clara e ben informada conciencia do eximio -distante ou recente- pasado de Galicia, doéndose ó tempo da actual e deturpada visión ou imaxe que se ten de Galicia. O que considero máis importante ou pertinente é o que nesa mesma carta nos deixou ben formulado sobre o rechamante e incomprensíbel contraste entre a nobre e meritoria historia xunto cos sobresaíntes feitos da Galicia histórica anterior e a súa actual e deplorábel situación de dependencia, submisión política e subseguinte explotación social e económica. Así se expresa o noso conde:

«[...] ¿qué nación conquistada sufre sin atender á su lealtad ni áun con el pensamiento, como lo ha hecho y hace aún Galicia, que ha sido la conquistadora de lo que hoy posee la monarquía de España, puesto que sobre aquel cimiento y el de Astúrias se extendieron, como es cosa sabida, los reinos, y se fueron ganando á los moros por Portugal y por León? ademas de que esta cabeza conquistadora y matriz es gobernada en lo espiritual y temporal por forasteros, que llevan sus tesoros, sus trabajos y su sudor, y enriquecen las otras tierras de donde son naturales. Hasta las abadías de los monasterios que la devoción, religión y grandeza de los caballeros gallegos fundó y dotó tan espléndidamente, como se ve en las órdenes de San Benito y San Bernardo y otros, todo esto, y los obispados, dignidades, audiencias, corregimientos, comisiones y las administraciones de las rentas reales lo poseen y gozan forasteros, miéntras que los naturales, que están llenos de valor, de nobleza y de sangre tan pura y limpia, son feudatarios de las naciones y reinos que han conquistado, por su mucha modestia y encogimiento en el pretender, tan anejo y propio al valor y bondad» (p. 10-11). Tras aducir parte deste texto, comentará Castelao no seu Sempre en Galiza: «Estas non son verbas dun separatista de hoxe; son dun Embaixador de Filipe III, en exercicio das súas funcións diplomáticas» (17).

Pódese dicir, pois, que dende esa imperialista e violenta intromisión de Castela en Galicia, esta continúa a estar ferida no máis íntimo de si mesma, porque o que con tal intromisión se pretendía (e en boa parte acadou) era xustamente desposuíla dos seus propios valores, en definitiva da súa propia «cultura». A «Instrución» que lle dá o Conde-Duque de Olivares ó rei Filipe IV no ano 1625, xustamente un ano antes do pasamento do mencionado Conde de Gondomar, é a este respecto moi significativa. Porque nela parece reflectirse ben a secreta motivación que impulsaba a acción imperialista castelá respecto de culturas que non eran a súa e que fora de feito con anterioridade levada a cabo con éxito pola raíña Isabel nas loitas e conflitos da Galicia do século XV. Pois ben, o Conde-Duque de Olivares «instrúe» o seu rei deste xeito:

«Tenga V. M. por el negocio más importante de su Monarquía, el hacerse Rey de España; quiero decir, Señor, que no se contente V. M. con ser Rey de Portugal, de Aragón, de Valencia, Conde de Barcelona, sino que trabaje y piense con consejo mudado y secreto, por reducir estos reinos de que se compone España, al estilo y leyes de Castilla sin ninguna diferencia, que si V. M. lo alcanza, será el Príncipe más poderoso del mundo» (18).

As palabras «estilo y leyes de Castilla» poderiamos substituílas sen máis, no contexto en que nos encontramos, por «cultura de Castilla». De modo que o que o Conde-Duque secretamente aconsellaba ó rei era que os pobos e culturas hispánicas que non son Castela se «inculturasen» na cultura de Castela, coa clara conciencia xa que logo de que só esta era digna de tal nome... Xustamente o contrario do que esixen polo menos os novos tempos, en concordancia coa exixencia de xustiza e respecto en relación con calquera pobo ou cultura. Por iso o historiador X. R. Barreiro Fernández indicará respecto dos acontecementos relacionados coa intrusión castelá en Galicia, especialmente coa dos Reis Católicos e sucesores, que isto significou para Galicia «a invertebración do seu sistema social» e a desarticulación do seu «sistema representativo» pola «compulsiva retirada da nobreza», resultando ser en definitiva un verdadeiro «xenocidio espiritual dunha comunidade» (19).

O sometemento estritamente político de Galicia non o foi, porén, todo nesta cuestión, pois a el se xuntou a consecuente e concomitante castelanización da igrexa galega, tanto do clero regular como do secular, e de maneira especial nas súas instancias máis altas e decisorias. No que se refire ó clero regular e ós mosteiros, a historia do monacato galego cambiou radicalmente desde finais do século XV, cando á instancia dos Reis Católicos, o Papa español Alexandre VI decidiu no seu Breve do 26 de marzo do ano 1494 a «reforma» dos mosteiros galegos. Unha «reforma» que se basearía fundamentalmente na redución dos diversos mosteiros a meros «priorados» dependentes dunha abadía máis principal e na dependencia destas abadías pola súa banda, no caso dos monxes bieitos, da abadía castelá de San Bieito o Real de Valladolid. O feito desta «reforma» supuxo polo tanto unha decidida centralización, moi de acordo coa estratexia dos Reis Católicos, e de maneira máis concreta unha castelanización moi intensa da vida monacal galega.

De maneira similar os cistercienses ou bernardos pasaron tamén a depender da Congregación de Castela. Todo isto afectaba tamén ademais obviamente de xeito negativo á dimensión económica do destino das rendas dos mosteiros asentados en territorio galego.

Ós dominicos galegos, en continuidade con bieitos e cistercienses, pasoulles algo parello. Despois de estaren constituídos nunha específica provincia galega, a oposición no século XV a esta autonomía relixiosa por parte sobre todo dos conventos casteláns fixo que a provincia galega desaparecese como tal e se convertese nun «vicariato especial» (20).


NOTAS:
1. V. Risco, Obra completa. Tomo I: Teoría nacionalista (Madrid, 1981) 183.
2. X. R. Barreiro Fernández, Sinais do acontecer histórico de Galicia. En: Tradición, actualidade e futuro do galego. Actas do coloquio de Tréveris (ed. D. Kremer e R. Lorenzo). (Santiago de Compostela, 1982) 49.
3. C. Lisón, Brujería, estructura social y simbolismo en Galicia (Madrid, 1979) 365.
4. M. Mandianes, O río do esquecemento. Identidade antropolóxica de Galicia (Vigo,2003) 7.
5. Cf. M.-A. Murado, Otra idea de Galicia (Madrid, 2008) 19.
6. Liber Sancti Jacobi. Codex Calixtinus (Santiago de Compostela, 1998) 241.
7. M. Sarmiento, Sobre a lingua galega. Antoloxía (Vigo, 2002) 198-199.
8. X. Chao Rego, Para comprendermos Galicia (Vigo, 1988) 22.
9. F. Umbral, Valle-Inclán (Madrid, 1968) 74.
10. Liber..., 241.
11. Castelao, Sempre en Galiza (Madrid, 1977) 45-46.
12. P. Saavedra, A vida cotiá en Galicia de 1550 a 1850 (Santiago, 1992) 218.
13. M. de Unamuno, Obras Completas (Madrid / Barcelona, 1950ss) XI, 268.
14. Azorín, Sintiendo a España (Barcelona, 1942) 48.
15. Anales de la Corona de Aragón, lib. XX, cap. 69. En López Ferreiro, Galicia en el último tercio del siglo XV, Vigo, 1968, p. 118.
16. López Ferreiro, Galicia..., 119.
17. Castelao, Sempre..., 392-393.
18. En Marañón, El Conde-Duque de Olivares (La pasión de mandar) (Madrid, 19802) 440-441. A «Instrución» está publicada nesta obra de Marañón no Apéndice XVIII (páxs. 440-447).
19. Cf. Barreiro Fernández, Sinais..., 54.
20. H. Monteagudo, Historia social da lingua galega. Idioma, sociedade e cultura a través do tempo (Vigo, Galaxia, 1999).