Trapeiro de Honra 2021

Agradecido á Asociación Socio-Cultural Lareira de Soños que fai que hoxe vibre nos meus adentros ese sentimento de vilareguía que sempre me acompañou aínda que as circunstancias da vida levaranme a nacer no lugar da Pedra, na parroquia ferrolá de Esmelle.

Esmelle, ese nome de reminiscencias cunqueirianas, fermoso val do que, por certo, é oriundo un xornalista de excepción, escritor e académico, Wenceslao Fernández Flórez.

Alí, moi preto da cidade borbónica, cidade cartesiana, cidade de cor gris naval, cidade onde a vida cotiá rexíase polo pito (sirena) da Constructora Naval e o cañonazo das doce da Armada. Eis o binomio Bazán-Mariña, ou estaleiros-Mariña, razón de ser do Ferrol de Carvalho Calero ou mesmo de Torrente Ballester ou desa gran muller Concepción Arenal, entre tantas personalidades que levan o selo ferrolán no seu ADN, cidade onde as mans dunha mestranza curtida e culta eran e son quen de moldear o aceiro dos barcos cal se fora barro nun obradoiro da cerámica cidade, onde a resistencia obreira marcou ciclos históricos de loita antifranquista.

Pois a seis kilómetros desa cidade estableceu o seu destino definitivo, Germán dos Manchás (Germán Castro Novo), mestre de escola que casado con María de Camuza, de Lea (María Tomé Calvo), decidiron ambos os dous traer ao mundo hai xa algo máis de 77 anos, a este Trapeiro de Honra, así como aos seus irmáns Pepe e Javier.

Amigas e amigos, familia, tómome a licencia de facer unha especie de digresión ou cambio de tercio, para traer a colación un paralelismo que me resulta cando menos curioso e casual.
Cumpriránse en decembro once anos en que fun homenaxeado en Ferrol co premio Lefre de Caldereta, promovido por unha asociación cultural do mesmo nome, “que (leo o que entón saiu nos xornais) procuraba dar voz a xente da comarca ferrolá que, por desgraza non a ten ou permanece nun segundo plano, por non formar parte dos persoeiros consagrados da bisbarra”.
Explicarei que lefre era, na fala ferrolá, unha persoa humilde, de baixa extracción social, que adquiría sentido pexorativo para determinada capa social moi clasista, ao chamalo “lefre de caldereta”. Isto de caldereta ía asociado aos obreiros da Constructora Naval que vivían na contorna de Ferrol e levaban a comida nunha caldereta, o que daba lugar, nas primeiras décadas do século pasado, a unha estampa típica da época. Os traballadores almorzaban sentados nos portais das vivendas urbanas, estampa que representaba a imaxe dun proletariado humilde, con escasos ou nulos recursos, como era o que procedía da zona rural.
Pois ben, os organizadores xustificaban o premio co que entendían que era a miña traxectoria e volvo a ler das reseñas de prensa que dicían “pola súa longa e magnífica carreira e polo seu compromiso persoal coa cultura de base, co movemento veciñal e co movemento sindical”.
Velaí ese gran paralelismo co premio que hoxe recibo fachendoso. Varía a forma ou a denominación, pero non o fondo, ou principios que inspiran estes premios. O Trapeiro de Honra nace para reivindicar e dignificar un oficio ou un modo de vivir, como un recoñecemento ás voces silenciadas do rural, a esas persoas e entidades que co seu traballo constrúen a historia dende o anonimato e a humildade.
Trapeiro de honra, como a obra Lareira de soños, de Pas Veres, que me deu o privilexio de lle prologar, vén de ser un canto á dignidade dos humildes o que reflicte un acentuado sentido humanista e solidario das persoas que están detrás destas iniciativas.
Chegados a este punto hei de confesar que me sinto moi gratificado xa que os premios, dito sexa con toda modestia,-que ate o de agora tiven a sorte e a satisfacción de recibir foron otorgados por comunidades de base veciñais, culturais e mesmo obreiras. Tamén por compañeiros e compañeiras de profesión. Que os propios colegas recoñezan a un ten, ao meu ver, un inestimable valor.
E sempre que en agasallos e homenaxes tiven a oportunidade de subirme a unha tribuna ou desde a miña propia escrita, fixen gala da miña vilareguía, pregoando orgulloso que sendo ferrolán de nacemento, polas miñas veas únicamente corre sangue vilarego, xa que como queda dito, os meus proxenitores son naturais desta terra. Terra de ríos e penedos, terra sucada de herbas pequerrechiñas, terra de recantos que firen para sempre coa súa beleza, terra de nimbos, terra do ceo arrincada, que diría o noso gran poeta, Xosé María Díaz Castro.
O meu roteiro non discorreu de Parga a Pastoriza, como reza o poema Penélope, o meu roteiro emocional ía de Guitiriz a Labrada. Eu chegaba a esta vila das augas saudables e balnearios, unhas veces a bordo dun camión que viña de descargar patacas en Ferrol, outras no coche dunha daquelas famosas orquestras ferrolás que eran contratadas para animar as festas do patrón. Tamén viaxei no tren e o primeiro que me chamaba atención ao tocar terra era un edificio grande ao pé da estación que poñía “Hotel Tomé”. A primeira vez e cando xa sabía ler non tardei en preguntarlle a miña nai se aquel establecemento era da nosa familia. Non era. Descubrín que o mesmo que hai outro lópeces, tamén hai outros Tomés.
De Guitiriz, onde habitaba parte da familia dos Manchás e tamén parte dos Camuza, viaxaba ata Lea, nos Vilares, onde residían os meus padriños. Teño na memoria fixada unha escea moi emotiva. Foi nunha desas ocasións que ía coa miña nai e cando estábamos preto da casa a miña avoa saiu a recibirnos e nai e filla fundironse nun abrazo interminable, a lo menos parecíamo a min. Nese encontro, as bágoas suplían ás palabras. As bágoas dicían moito máis que as palabras. A min non me gustaba nada que botaran a chorar, pero supoño que entre elas pesaba a sensación de vivir longas temporadas sin verse. As distancias -daquela non había as comunicacións de hoxe, nin os medios de transporte-pasaban factura no terreo das emocións e dos sentimentos.
Nos Manchás estiven alguna vez hai disto moito tempo porque a familia marchou á Coruña e lóxicamente perdeuse a dinámica das visitas a este fermoso territorio vilarego. O lugar dos Manchás quédame na retina como un lugar paradisíaco, de moita paz, cargado de bucolismo. Paisaxe de prados, ríos e arboredas que cantaba a nosa gran poeta Rosalia. Recordo, precisamente, que preto da casa pasaba un río no que os meus curmáns pillaban moitas troitas. Contábanos meu pai que nunha ocasión sendo neno caeu a ese río do que foi rescatado sano e salvo e comparaba con certa gracia ese episodio coa pasaxe bíblica de Moisés salvado das augas do Nilo. Non tiven a sorte de coñecer ao meu avó, un personaxe de lenda, de moitos matices, con moito anecdotario. Morreu no ano 38 e eu nacía seis anos despois. A súa traxectoria vital está moi ben descrita por Pastora Veres na súa obra Lareira de soños.
Tamén a veces dos Vilares facía un desvío a Santa Cruz onde vivían uns tíos da rama mancharenga.
A estación seguinte era Xiá, no Buriz. Gardo especialmente na memoria que nos muiños tiñan unha dinamo que xeraba luz para a casa e para algunhas vivendas do rueiro. A dinamo arrincaba ao anoitecer tirando dunha cadea que viña desde os muiños á casa e entraba por unha fiestra. Colgabamonos desa cadea para que abaixo, nos muiños, se levantara unha comporta que deixaba pasar a auga que facía mover a dinamo e empezaba paseniñamente a verse unha luz, un pouco tenue, pero que relevaba das velas e candís e incluso permitía sintonizar a radio, que para min, cando neno, era todo un achádego.
En Xiá había unha lareira, que habitualmente estaba ao coidado dunha señora maior, a tía Maripepa, que manexaba moi ben o fuso de fiar. Recordo que tiña un tubo longo que o poñía por un extremo nas brasas e polo outro soplaba para avivar o lume.
A Granxa Vella en Labrada era outro punto de encontro familiar. Recordo neste caso que ao remate da festa das Dores, os meus tíos subironme de amanecida, aínda de noite, a un carro do país, tirado por vacas, no que amorosamente dispuxeron un leito de pallas, para trasladarme con miña nai a Momán, onde aproveitaríamos o retorno dun coche do punto de Ferrol .
O meu roteiro emocional, sentimental, familiar, remataba en Sinde, xa máis preto de Momán. Alí tamén tiñan muiños e o mesmo que en Xiá recordo que xeraban luz eléctrica para o seu consumo. Nesta casa chamabame a atención un zoqueiro, que traballaba nun pallar. Eu vía con admiración como aquel home sacaba dunha peza de madeira (abedul) unas zocas moi ben feitiñas.
¡Os zoqueiros, eses artesáns da madeira!
Guitiriz, Vilares, Vilariño, As Reixas o Merendero, a feira de Momán, o coche de Margá a líña de Ortigueira, e tantos outros topónimos, vivencias e experiencias que sería monótono e cansino detallar polo miudo. Como monótono e cansino resultaría, aínda que o faría de moi boa gana, que dera nomes e apelidos da familia, tíos e curmáns, que eu visitaba periódicamente.

Os lazos familiares, obviamente seguironse mantendo ao longo de toda a vida. De feito ata pouco antes da pandemia, os curmans e curmás da rama dos Tomé facíamos unha xuntanza anual, unha primada, que agardo que recuperemos, se por fin espantamos este maldito bicho, que tanta xente, sobre todo maior, levou por diante.
A todos eles, os curmáns e curmás, que son os que quedan, daquí e dacolá, da Chaira e de alen mar, quero facer extensible a honra que para min significa este premio, que hoxe se solemniza e se me entrega.
Vou ir rematando cun par de breves reflexión sobre os compromisos coa cultura e co xornalismo que constituen os dous pilares do meu ciclo vital e profesional. Direi con Antonio Machado que nunca perseguín a gloria dos premios, aínda que cando mos otorgaron e otorgan sentinme e sintome sempre moi reconfortado e agradecido. Sería un necio se non o recoñecera. No en tanto, sempre pensei en facer ben as cousas e que as iniciativas nas que me embarquei ou que cheguei a abandeirar fosen de utilidade para a sociedade na que me integraba. Eso no que respecta ao universo cultural.
Por outro lado, o xornalismo ten para min e para moitos máis, aínda que hoxe co espectáculo que se monta nas televisións semella que vamos en sentido contrario, ten unha compoñente fundamental humanista, de servizo á sociedade levando como bandeira da ética a da dentoloxía a verdade informativa e o relato honesto das historias que trasladamos aos lectores , ouvintes ou televidentes. Ese foi o xornalismo no que crein, o xornalismo que mamei e o xornalismo que practiquei dentro das miñas posibilidades e das miñas limitacións humanas e tamén das limitacións que me viñan impostas.
Amigas e amigos, en diante sentireime máis chairego, se cabe, particularmente máis vilarego e incluso máis galego. Fago profesión de fe nunha Galiza con máis pasos para diante que para atrás, unha Galiza máis próspera, no urbano e no rural, unha Galiza máis empoderada e uns galegos e galegas que se empeñen/nos empeñemos, en construir desde a intelixencia e a tolerancia, unha historia máis de seu.
E, como non podía ser doutra maneira, acabo acabo cun poema de Díaz Castro, que se titula:


Coma brasas
Poeta ou non, eu cantarei as cousas
que na soleira de min mesmo agardan.
Alumarei con fachas de palabras,
ancho herdo meu, o mundo que me deron.

Eí están, coma brasas contra a noite,
as vellas cousas, cheas de destinos.
Ollos que piden, de famentos nenos.
Ollos que esperan, dunha adoescente.

¡Galiza en min, meu Deus, pan que me deron,
leite e centeo e soño e lus de aurora!
Longa rúa da mar, fogar da terra,
e esta crus que nos mide de alto a baixo.

Con este alento, eu lles darei ás cousas
o drama cheo que lles nega a vida:
dareilles rostros, pra que se conozan,
palabras lles darei pra que se entendan…

Man Castro, 2 de outubro de 2021