.../...
Co gallo do paquete de América falouse de Cuba, de Bos Aires, e incluso de lugares con nomes que eu non lembraba ter visto naqueles mapa-mundi da Escola de Maxide. Falouse dos países, pero máis aínda das persoas: Por entón, a metade, ¡ou máis!, da xente da bisbarra atopábase mundo adiante, os máis deles en paradoiro descoñecido, que nin se sabía se seguían vivos. Se, en mala comparanza, o libro dos naipes, a baralla, era unha sabenza da María Manuela do Escouredo, o libro dos emigrantes era do Arxentino, seu irmán, que foi capaz de nomear centos deles, incluso precisando as súas idades, procedencias e demais circunstancias de orixe. Como aquelas cousas lle tocaban na súa corda sensible, falou máis aquela noite que desde que eu tiña acordanza, todo xunto. Unha das cousas que dixo, cun daqueles periódicos na man, moito me intrigou, pero non me atrevín a preguntarlle, do que sempre me arrepentín, pois, cando tiven valor e coñecemento, el xa se fora, seguramente para xunto do seu amigo. Sinalando unha fotografía dun grupo de persoeiros, e dirixíndose a meu pai, tan só lle dixo, visiblemente emocionado:
-Alfonso Daniel moito se avellentou, ou está mal feita esta foto... ¡Canto leva loitado o pobre, e total..., para ignorantes e desagradecidos!
Aquel "galego" dos emigrantes tíñame desconcertado: ¿Por que non falaban coma nós, fose en galego ou en castelán? Pero ninguén me dixo que o noso galego estaba en crise, e que na miña bisbarra estaba imperando un chapurreo indignante. Aqueles emigrantes, aqueles galego-arxentinos dos periódicos "contrabandeados" daquela non me deron pena pola súa ausencia, antes ben algo de envexa; a pena víñame de que escribisen tan mal cando aquí xa evolucionáramos tantísimo, maiormente na escola, exercitando aquilo que se dicía na nosa Enciclopedia: "Gramática es el arte de hablar y de escribir correctamente la lengua española". A nosoutros, daquela, en Montecubeiro, xa nos faltaba pouco para falar acotío "en español". Niso os máis ¿adiantados? eran o señor cura e mailo mestre. Meu pai, como era mestre a medias, quere dicirse, sen título, só evolucionara tamén a medias, falando "español" na escola e nas escrituras que lles facía aos veciños, pero na casa obrigábanos a falar, "coma sempre, na lingua dos avós!".
Con todo ir intensa aquela ruada, e co tarde que se fixera entre unhas cousas e outras, a noite aínda nos deparou unha última sorpresa, pois, recollidos os cortes de traxe e maila prensa, o señor Senén baixou das habitacións do sobrado..., ¡un gramófono! Non deu explicación algunha senón que o puxo na mesa de levante, e quitou un disco mouro, redondo, enorme, que tiña un cadeliño escoitando música, cun letreiro que dicía "La voz de su Amo", dunha caixa onde quedaban oito ou dez, do mesmo tamaño. Simplemente dixo:
-Xa que a noite é arxentina, como broche, vou poñer esta agulla nun tango...; ¡a ver quen se anima a bailalo comigo!
A primeira foi súa irmá, María Manuela do Escouredo; e detrás deles, púxose en pé a "modista", á que non tardou en arrimárselle aquel Ton das Figueiras. ¿Quen bailaba mellor con aquela música, para min descoñecida? ¡Eu no único que reparei foi na barriga do Ton, que por cada "salto" ou "retorcemento" que daba a súa admirada Manueliña, a el bailáballe a tripa, pouco menos que se levase un saco de fariña atado no cinto! Dos outros non houbo quen se atrevese, pero o que é gustar, gustounos, que ata entón nunca vira aplaudir daquela maneira a tan só dúas parellas de bailaríns!
-.-
Para o tío Xosé tirarse vinte e catro horas coas portelas pechadas era moito pedirlle. El mesmo dicía, sempre, que, "O falar non ten cancelas". Polas mañanciñas, despois de quenta-la gorxa cunha copa de augardente, que sempre a esixía antes de arrimarse ao ripeiro, e iso que ben sabía onde lla deixara miña madriña: -"¿Señora Ama, e non terá por aí algunha menciña para alivia-la miña gorxa?", arrincábase a labrar nas toradas do bidueiro. Despois adoitaba te-las zocas coa boca aberta, a golpes de mazuco nas gubias, para a hora do xantar, na que volvía a preguntar pola dona da casa se esta se demoraba en chamalo: -"Señora Ama, cando poida, vaia quitando os torresmos do pote, que estas zocas xa boquean!".
Eu, aquí e agora, non son capaz de recoller máis que un resume daqueles contos e daquelas anécdotas, dada a súa extensión, pero cando vos atopedes con meu tío Aló Arriba, seguro que vos deixará satisfeitos, tanto con estas como cas outras, que ben se precisa unha eternidade para escoitar as peripecias dun home tan falangueiro e tan divertido. Este mundo de hoxe en día, isto que chamamos civilización do XXI, é tan monótono, que só podemos tirar algo de zume dos televisores e do Internet, e para iso, con pouca graza e con menos limpeza. ¡Divertidas foron as lareiras, mais a pena é que desaparecesen!
Á noite seguinte, entre outras moitas anécdotas e peripecias, contounos a historia da Osvina de Caraño. O caso é que andou en coplas, pero daquela da Guerra a xente queimouno todo..., ¡por se había denuncias, co subseguinte rexistro! Pero antes desa historia, para ir un tanto cronoloxicamente, vouvos referir o que pasou co Elgar...
A porta da eira da Casa Grande, pola que era costume entrar xa que a principal daba ao curral e era un trollo de zurro, quedaba lonxe da cociña porque entremedias tamén había un portal que servía para todo, e os cans, desde dentro, ás veces, non deixaban oír o outro can, o de ferro, o petador, de forma que, co petadelo, alarmábanse os cans, e os rapaces da casa saían abrir cando os cadelos refungaban. ¡Coido que era un bo sistema de seguridade para aqueles tempos!
En canto ao rapaz, ao Elgar, non se lle notaba se viña triste ou ledo, pero nervioso, moito! Deu as consabidas "Boas noites" e aínda ben non se sentara nunha daquelas banquetas cando se meteu con el o Ton das Figueiras.
-Aquí temos ao Elgar, que xa é un home: ven de tallarse!
Aquel mozo entrado en quintas tiña de padriños a uns cubanos do lugar de Veiga, que lle deran aquel nome de oídas. Agora penso que realmente lle quixeron poñer Edgar, pero o señor cura, naquela ocasión tirou para adiante e moito me temo que deixou ao neófito sen santo no calendario. E tamén dubido que aquel rapaz, chamásese Elgar ou Edgar, chegase el mesmo ao Santoral pois era algo incrédulo; lembro haberlle oído nunha ocasión que, "O Catecismo é unha perda de tempo, que non cho preguntan polo mundo adiante, nin sequera no Servizo Militar!". ¡Onde se cadra llo preguntaron, que xa morreu, foi na Iánua Caeli!
O rapaz seguiu explicándose:
-E ben que din a talla, que ata me dixo o señor Secretario: -"¡Enhorabuena, mocetón, que darás un valiente Cabo de Gastadores!"
Elgar largo si que era, coma unha panca de sacudi-los castiñeiros, pero, "valiente"...? Daquela o valor supoñíanllo, que xa era algo. Ton volveu ao seu arengario:
-Tan boas noticias non poden deixarse sen celebración; e como che debo cinco pesos...; ¡si, ho, das estelas que me fendiches! Aquí os tes, por se queres ir á taberna do Celestino a por unha cuarta, ou dúas; e de paso traes uns figos pasos!
Aquel Ton era un zorro macho: ¡Nin Elgar lle picara estelas, que eu ben sabía que fora outro do lugar..., a cambio dun paquete de tabaco; nin o rapaz tiña ganas de camiñada, que as súas pernas, febles, tiveran abondo coa viaxe de ir a Castroverde para tallarse! Mellor lle irían aqueles cinco pesos para dar chegado ao cuartel, máxime se lle tocaba África, pero foi unha cuestión de imaxe para que a Costureira captase a súa liberalidade, o seu poderío, de paso que nos soltaba unha arenga castrense, un estímulo patrioteiro, ¡por se non nos chegasen as do mestre de Maxide!
O comprometido Elgar, que tiña a listura da fame, levantouse coma se tivese un resorte no cu, sen esperar pola voz de "¡Ar!", pois debeuse dicir para o seu chaleco: -"Con cinco pesos traio viño e figos, que así quedo ben con esta xente, e aínda me sobrarán unhas pesetiñas..."
Mentres o quinto baixou ao Ribón e subiu a San Cibrao, pateando o camiño do Pombal, e volveu coa garrafa do viño, seguro que alasando, o Zoqueiro tivo tempo para apostilar nos temas da véspera sobre aqueles incidentes/accidentes da emigración. Observara, matinara, e trasacordara abondo, así que daquela faríanos outras restras das súas historias. Afrouxouse a mulida das zocas, que sempre a poñía para repenicalas, colleu folgos, e apuntou co repenico cara ao meu pai, que como era sábado viñérase de Pousadela despois de darlles a clase nocturna aos mozos:
-Non o facía de ti, tan serio que es, e tan divertida que che saíu o outro día aquela comedia da venda da vaca... Di a xente por onde andei zoqueando que a min sáenme os contos redondos, coma o furado dun trade, ¡pero que me leve nunca o demo se oín tanta risa coma a que houbo aquí co trato da vaca...!
Meu pai non dixo nada, que non llo permitían a súa modestia e maila súa seriedade. Pola miña parte, como narrador daqueles episodios, debo seguir co relato do Zoqueiro, pero ídesme conceder, xa que se aludiu a meu pai, que intercale un sucedido que o retrata de corpo enteiro, ¡de corpo e de alma!, tan secreto que nin a min, ao seu propio fillo, llo contou, que o souben por boca de miña nai:
Foi polo outono do Trinta e seis... Volvían de Meira meus pais, subindo nas voltas de Regolongo, cando, xa na última, no medio da estrada, estaba chantado un falanxista, do que non direi o nome porque aínda lle quedan netos... Aquel camisa azul fora alumno de meu pai, un inverno ou dous, daquela que puxo escola na Braña. Segundo miña nai, aquel falanxista, de notoria crueldade por aqueles tempos, non esperaba precisamente por eles, senón que estaría apostado naquel lugar tan estratéxico para vixiar aos desertores que subiran á Serra de Meira, facendo aquel posto, acaso de orde dos seus superiores, para intercepta-los subministres que alguén lles subise da feira aos escapados. Era un sitio axeitado, e máxime habendo feira, para que os parentes e amigos íntimos lles mercasen roupas e comida, sendo doado saírse da estrada e ir na súa busca polos carreiros trillados da facenda.
O Fulano, pois nome cristián non merece, presentábase, por sobre da camisa azul, remangada, con dúas pistolas ao cinto e unha escopeta na man. Enganchadas na correaxe portaba dúas bombas de man, daquelas de piña, que eran tan perigosas para o "cazador" como para os, potenciais, "cazados". A camisa, de tan nova que era, aínda non lle destinxira. E as súas mans estaban limpas, quero dicir, sen calosidades, pois aquel verán os azuis só andaran nas segas da parca:
-¡Alto! ¡Viva España!
-¡Viva! Contestoulle meu pai. ¿Quen non, triunfante o Alzamento, e con tantas mortes súbitas "por fallos cardíacos" nas cunetas?
-¿Quienes son ustedes, de donde vienen y a donde van?
Meu pai, coa súa flegma e coa súa seriedade:
-Quen somos ben o sabes..., ¡desde a escola! Vir, vimos da feira; e no tocante ao ir, tamén coñeces que non hai outro camiño máis directo para os de Montecubeiro, cando vimos a Meira... ¡Se está prohibido pasar por aquí será por obras..., pero coido que non empezarán a facelas precisamente en domingo! ¿Es ti acaso o capataz delas, das obras?
-¡Usted está equivocado, pues, para los de Montecubeiro, sólo hay dos camiños: la cárcel o la muerte!
Segundo miña nai, ela púxose tan anucida que de todo isto non retivo nada, que llo tivo que repetir meu pai, tempo adiante. O meu proxenitor, antigo mestre daquel falanxista, armouse de paciencia, que era a súa única arma en tal momento, e só lle repuxo:
-Xa vexo que aprendiches algo de castelán con eses amigos que tes agora, pero aínda chapurreas, que non se di "camiños" senón "caminos". Non me falabas dese xeito cando che ensinei as catro reglas..., pero xa vexo que ti, ao de hoxe, só practicas a división...; iso si, a máis difícil!
O falanxista, a tal momento, desenfundou as dúas pistolas; sería porque eran dúas as persoas que tiña enfronte, por máis que unha delas seguise muda:
-¡Oiga usted! ¡Yo no consiento estas confianzas a los desconocidos; y mucho menos siendo de Montecubeiro!
-Daquela..., xa que somos descoñecidos, non terás nada en que basearte para darnos por perigosos; e logo que vou baleirar, aquí mesmo, diante túa, estas fardelas, nas que só levamos nabiña, e uns zapatos... A nabiña non serve para darlles de comer aos posibles desertores; e polo que fai aos zapatos mercámolos para ir ao San Froilán, que se fosen para andar polo monte, mercaríamos unhas botas, ou unhas zocas de empeña, ou..., porras!
-Sigan; y la próxima vez, por la carretera de Lugo...!
Por eles pasaran cinco ou seis anos, e outros tantos por min, así que na seguinte escena estiven presente, que xa non me deixaban na casa. Era a festa do Santo, que fóramos á taberna de Celestino para colle-lo viño da nosa merenda, atopándonos co famoso falanxista, que cambiara de camisa; ¡pasara de moda! Estaba barrigudo e falaba galego, pegado ao mostrador, onde nin case cabía pola moita xente que concorreu a tal intre, entre a Misa e mailos preparativos das merendas. Pero aquel día o manso, o humilde, era aquel camisa vella, que xa a levaba branca; ¡branca ou destinguida! E ademais escondía o peito detrás dunha gravata a raias, medio coloradas, tirando a roxas. Obviamente estábase facendo perdoar dos de Montecubeiro cunha xerra das máis grandes da taberna, da que lles enchía cuncas aos seus próximos. Nada máis oír a voz de meu pai, ¡que aínda non o vira!, cando lle oímos esta coba ou adulación:
-"Celestino, trae outra cunca, aquí, para o señor maestro...!"
Meu pai, tan sereno, fitouno de arriba para abaixo e de abaixo para arriba, coma quen recoñece unha res nunha feira; ante aquela actitude, todos se volveron cara a el, pero canto lle oímos dicir foi:
-¡Deus nos dea froito de salvación; e moitas grazas, señor..., pero eu non bebo con descoñecidos!
Coa mesma deulle o traseiro e saímos da taberna de Celestino para ir polo viño á de Avelino; de camiño, díxome:
-O viño aí era mellor, pero o ambiente estaba cargado; cheiraba a defunto!
A xente da taberna do Celestino non sei que pensaría daquel xesto e daquelas verbas, pero eu, que xa me referira miña nai o incidente da Serra de Meira, moito lle agradecín a meu pai aquela, enésima, lección.
.../... Gómez Vilabella, Xosé M.
