Aquel zoqueiro (26)

.../...
Dubidei por un intre, pero o tío Xosé tíñame gañado, así que lle franqueei a miña portela:

-Xa que me fala desa maneira, voullo dicir: ¿Sabe que os meus veciños, os outros cativos deste lugar, deron en collerme tirria desde unha vez, na pasada primavera, que ordenaron darse unha volta todo por aquí, polos valados dos arredores, aos niños de carrizo, para facer unha boa tortilla e comela todos xuntos? ¡Pois si! Eu prediqueilles que os carrizos son uns paxaros moi guapos, e que non fan dano algún, pero eles tacháronme de mecoso, e por aí adiante. Tanto discutimos, e tanto nos enfadamos, que pouco lles faltou para zoscarme; que se eu era unha nena, que non tiña iso que hai que ter para mexarlles aos grilos, que desfacía a unión do lugar; e máis, e máis..., ¡que xa me dá vergoña contalo! Agora téñenme por un bicho raro, que ben llelo noto, e coido que incluso por covarde, cousa que me dá grima, ¡pero con todos á vez non podo!

O Zoqueiro pousou a ferramenta, fitoume moi atento, mesmo como se fose a bautizarme, ou a botarme un esconxuro, e despois diso arrincouse cunha andrómena que aínda a teño nos oídos:

-¡Ninguén nos fai tanto ben como lles debemos aos inimigos! Aprende, e lémbrate disto: Os amigos adoitan darnos por tan perfectos que xa nos quitan as ganas, as ansias, as arelas, os azos, de seguir mellorando. ¿Para que, se xa somos anxos? En cambio, os inimigos, sexan certas ou non as súas críticas, estannos dicindo, ¡sen querer facelo, que niso está a virtude!, que aínda podemos mellorar, que podemos aprender, que podemos medrar por riba deles, aínda que só sexa para vingarnos; en plan pacífico, por suposto, en lícita competencia. ¿Enténdelo?

Mira, ho, -engadiu, pero sen volver á ferramenta, -que me estou lembrando dun veciño, un de alí de Pacios, que lle tocou para África, e cando volveu, eu, que son tan falador, e máis ben por falar, pregunteille que tal, que se aprendera algo daqueles fulanos... Aló por dentro estábame burlando do rapaz, que viña tan mouriño e tan bruto coma se estivese na Marronda facendo carbón, pero o outro tiña as respostas doadas, que me dixo ao instante que si, que algo aprendera, en particular un dito moi agudo dun daqueles Mohamés, que lle dixo que non había nada mellor que sentarse na porta do curral..., ¡para ver pasa-lo cadáver do inimigo! "¿E fano, fano así, rapaz; desde cando?", insistinlle, pero aquel licenciado explicoume que eles, ¡malditos sexan!, din branco pero fan negro, que nunca soltan a súa gumía, ¡nin diante dos amigos!

Estivemos un intre calados, como rumiando aqueles pensamentos, ata que se me ocorreu dicirlle:

-A min chámame a atención iso de África, que me custa entender como pode ser que teñamos ese Protectorado sendo así que en España aínda din que non hai cartos para atender as escolas, esas que abriu a República, que seguen sen mestre!

Nisto coido que o metín nun apuro, pois a súa resposta saíulle engorde:

-¡Non cho sei! Igual é un pretexto para que vaiamos aprender deles, dos mouros, que ese Franco, se tanto lles quere, por algo será!

-Ensinaríanlle a matar...

A audacia e a naturalidade dos cativos non ten barreiras, así que, aínda ben non llo dixen, arrepentinme, pero o tío Xosé non mo tivo en conta. O que si engadiu foi que aquel quinto, aquel regular dos Regulares, tamén lle contou que os mouros son tan astutos que, para que nos os vexan quedos, indefensos, ¡agáchanse para mexar, ao estilo das mulleres! Despois desta lección..., ¿escoitas, neno, -berroume-, que te vexo algo ido? Despois daquela lección do quinto –proseguiu- púxenme a matinar que aos inimigos deste mundo hai que vencelos á larga, pois á curta, pola forza, tal que cun simple coitelo, véncenos calquera, ¡así sexa un mouro! Á larga véncense pasándolles diante..., ¡maiormente nas cousas da intelixencia!

Volvemos á ferramenta, pero por pouco tempo, que a mi o tema dos mouros andábame aló por dentro, que nin que fose unha premonición:

-Diso dos mouros...; meu pai di que, daquela do 711, aquí en Galicia pouco máis fixeron que achegarse, que estas lameiras do noso clima son para as zocas, e non para as súas babuchas... Pero ándame na chencha de onde virá, entón, tanta toponimia dos mouros: Vilar dos Mouros, a Mouriña, o Rego dos Mouros... O da Mouriña igual é pola cor da pizarra desa louseira; pero quédame o Rego dos Mouros, que meu avó sempre di que se debe dicir, "A Valga do Santo Estevo", porque alí houbo un conventiño, o primeiro dos de Monte Cubeiro.

-Diso, -e rascouse a orella, -afellas que non cho sei, pero ti pensa unha cousa, que moitos dos saberes saen simplemente do sentido común..., ¡por máis que o Cura de Caraño adoite dicir que o sentido común é o menos común dos sentidos! ¿Se ti foses un roibo, como seica eran aqueles suevos, e tamén os bretóns da Pastoriza, como lles chamarías aos vellos, aos entregos, deste país?

-Se cadra, mouros, aínda que a raza normal, a branca, a nosa, de branco pouco ten, e aínda menos se non nos lavabamos!
-.-

Aquela noite, á cea, meu padriño e mailo Zoqueiro, que demostraban entenderse mellor que moitos irmáns, deron en falar dos nomes das casas, dos apelidos da xente, dos alcumes... Entre outras cousas que non anotei, nin lembro, pois a boca do Zoqueiro era coma un volcán aceso, inextinguible, e meu padriño non se quedaba atrás, aprendín que:

Que non sempre tiveron mala intención os alcumes, senón a necesidade de identifica-la xente, tal que cando se falaba deles a distancia: o Cego de tal parte, o Gago, o Negro, o Bocamoura, o Roxo, o Virollo, o Xigán..., e moitísimos máis que alí citaron. Á vez tamén me explicaron que algún, efectivamente, tiña unha certa picardía, ou mala intención, tal que o de Capón (un gordinflas), o de Cortón (asimilándoos aos vermes das cebolas), o Gato (suave e pícaro), o Peinado ou Peiteado (presuntuoso, presumido), etcétera. Sen mala intención, pero facendo referencia á súa procedencia, estaban os Expósitos. Meu padriño explicou que o segundo apelido de miña avoa víñalle de que os seus entregos por vía materna foran xudeus, e que ao bautizalos a moitos dábanlles apelidos relixiosos, que diso viña o seu segundo, ese "San Miguel".

Pero a utilización meirande na nosa bisbarra aludía ao sitio ou emprazamento da casaría de orixe (topónimo), que a falta doutra denominación coñecida foise convertendo en apelido, que aínda hoxe, nas necrolóxicas, para mellor identificación e orientación explicitan: Fulano de Tal de Tal Sitio... Para ordenar algúns dos que citaron, podemos pensar en: Abelleira, o que tiña colmeas, abellas, aínda que tamén podía derivar de abeleiras, a casa das abelás. Captei, ao respecto, que a castelanización dos apelidos fixo tales estragos que algúns deles nin se pode explicar. Abraira, tamén das abelás. Agrelo, aquela casa da agra cativeira. Arboiro, que alude a un viveiro ou cultivador de plantóns. Balado, da casa do Valado. Carballeira, aquela casa illada, entre carballos. Outro grupo importante fórmase das chamadas (appello = chamada), do oficio dalgún entrego que destacase no mesmo: Albardeiro, Barreiro, Besteiro (de besta, ou ballesta, ballesteiro), Cabo, Caldeiro, Cordeiro, Ferreiro, Lombardero, Torneiro... Sen esquecerse dos derivados do pai, dos patronímicos, Álvarez, Fernández, Gómez, López, Pérez...

Sexa cal sexa a procedencia do apelido respectivo, ao de hoxe, nesta bisbarra, e nas outras polo estilo, ninguén se pode chamar á denigración pois ao longo dos anos, e incluso dos séculos, xa non hai familia que non dese xente honorable, e incluso benemérita, a partires dunha denominación máis ou menos vulgar, ¡que non hai apelidos vulgares se os leva, ou levou, xente de altura!

Tamén comentaron, e eu atendín, coma sempre, ávido das súas transmisións orais, que por culpa dos alcumes colectivos, parroquiais, ten habido paus nas feiras e nas festas, pero iso era o pretexto pois o móbil remoto estaba máis ben na esculca das mozas nos coutos parroquiais, celosos da súa endogamia, ¡principal e primordialmente para mellorar o patrimonio dos pretendentes!

¡Deus, a de cousas que falaron aquel día os dous vellos, algunhas tan proféticas que me resisto a esquecelas sen deixalas en herdanza, sequera sexa para que os netos entendan un pouco como eran aquelas "universidades orais, rurais, das lareiras"! Tanto falaron, que se nos pasou a hora habitual de ir á ruada, e eu, de tanto escoitar, quedei durmido enriba da artesa, ata que meu padriño me berrou, coa súa voz tronante, que de non ser labrego igual acababa de xeneral polo seu énfase e polas súas arengas:

-¡Veña, rapaz, que para engurrarse está a cama!

Dominara a conversa daquela noite o Zoqueiro, sempre máis locuaz que meu avó, ¡e iso que non o era pouco!

-¿Sabes que me gustaría? ¡Ir a Pousadela, a escola do teu fillo!

-¿Iso...?

-Máis ben para escoitar aos rapaces de agora, a ver como razoan con tanto libro e tanto papel, que o poden apuntar todo; nos nosos tempos ben sabes que só había dous libros: a pizarra de lousa, e os relatos da lareira! Teño para min que mellor se quedan as cousas ditas aquí por xunto da lareira, que se exercita máis a memoria, e sen memoria..., ¡nin os animais, que ben sabes que sempre saben volver á casa cando se perden!

-¡Pois..., non sei que che diga, que así, ao estar varios xuntos, mozos e mozas, unificaranse algo máis os criterios! Hai moitas cousas que ensinar a corrixir, pero en grupo, para que se poñan de moda, pois vimos de pelexarnos a tiro limpo, mesmo entre veciños: preitos de augas e partillas a paus, fillos naturais a esgalla, hipocrisía cos curas, corruptores das autoridades para conseguir caprichos, que non utilidades, castrapismos nos falares cada vez que nos atopamos cun cacique...

-Vai parando, que xa pareces un paxaro de mal agoiro. E nalgunhas cousas cómpre afinar, tal que niso do tiro limpo... ¡O único tiro limpo é o dos cazadores, se o fan para cargarse animais daniños, ou acadar comestibles, pero teño as miñas dúbidas, que xa ves que as licencias de armas só llelas están dando aos matóns da guerra de España!

-O de "tiro limpo" xa sabes que é un dicir. En canto aos preitos das augas... ¡Iso ten, e tivo, moitos veres! Para empezar de lonxe, eu diría que esta Galicia é un pais sedento: Sóbranos auga cando non fai falta, e fáltanos nas grandes estiaxes do verán. Os arrastres da excesiva auga levan a substancia nutrinte, o abono, para formar aló abaixo xunqueiras e barro; pero cando aparece o sol, fai tixolos nos lameiros e dilata os poros, os coadores, maiormente na terra da area, así que se agostan os prados e mailas hortas, en xullo, ¡ou antes! Pero o mes máis seco do ano nesta bisbarra é setembro, que seica vén así para que podamos celebrar a festa do Santo sen paraugas! ¿Quen pode bailar cun paraugas na man...? A cuestión de fondo en España é que as Leis fanas en Madrid, e cada zona é como é neste mosaico ibérico. Por outra parte, a Lei que nos rexe é do ano 1879..., ¡así que mira se choveu desde entón!

O Zoqueiro, que non deixaba as cousas sen repenicar, contestoulle:

-En canta terra coñezo, ¡e non é pouca!, ademais diso que dis, que o teño por ben dito, ademais de bendito, temos que confesar a nosa preguiza en drena-los lameiros para quitarlles o exceso de humidade invernal, en limpa-los ríos, e particularmente na escaseza de estanques e de conducións axeitadas que reserven a auga para a estación seca...

-¡Admítocho, -conformou meu padriño, -pero aínda nos queda tinta no tinteiro! No que levo observado, moitos dos litixios pola auga arrancan dos muíños de herdeiros, que máis ou menos foi así: Mentres o muíño foi corporativo todo se subordinou ás súas presas e aos seus banzados, pois o fundamental daquela época era ter e coce-lo pan. Que tal ou cal lameiro se mollase a tempo ou a destempo, chegáselle ou non a auga, era bastante secundario; como secundario foi molestarse en aparta-los chantos dos regos para dar un baño ás herbas desde que se retiraba a xeada. ¡Ah, pero en canto nos tecnificamos un pouquiño, caemos na conta de que era incómoda a pilla-pillota, e optamos por parti-las augas, deixalas correr seguido, noite e día, conviñesen ou non! Esta racionalidade do traballo foi irracional xa que así só conseguíamos encharcar os prados, e tamén, en moitas ocasións, quebra-las herbiñas ao cristalizalas coa alternancia xelo-sol-auga-xelo. Con isto chegamos á etapa actual, isto do monocultivo da vaca sagrada, que converteu as leiras en pasteiros; leiras ás que endexamais chegarán os regadíos... Tal foi, ¡está sendo!, a obsesión pola auga de regadío, que se están sucedendo as liortas para conseguir un grolo de auga para o servizo caseiro, alegando os opoñentes que lles mingúan as escorras, ¡por lameiros que sexan os seus predios! ¡Chacho, a vaca é a vaca, e se o veciño morre de sede, ou non se pode lavar con auga, que merque leite!

Aínda estaba o cativo, eu, rumiando naquelas disertacións dos regadíos, cando me decatei de que xa estaban examinándose doutra materia: ¡Os fillos bravos! Como falaron tantísimo, que logo daría para un libro, aquí e agora non vou transcribir senón resumir:

Para min, aquilo dos fillos bravos, ¡tantos que había, incluso na miña propia familia!, foi unha lacra consubstancial coa institución dos morgados. O morgado, polo simple feito de selo, herdaba, ou se abrogaba, auténticos privilexios feudais, entre eles o de pernada, pois, nesa mentalización, non lle eran dignas de respecto nin as criadas nin as fillas dos seus caseiros, incluso despois de casados. Pero isto non se contradí co matriarcado suevo, do que aínda se discute, pero no que eu creo sen dúbidas pois as desposadas, na época da miña crianza, sentíanse tan amazonas, tan "Amas", que lles toleraban aqueles deslices precisamente como demostrativo de que elas eran as raíñas, e as outras as servas, séxase, as servas do seu servo. ¡Pero iso é outro tema!

En canto aos minorazos, ¡meus pobres!, o único que podían posuír era ás outras, ¡ás outras minoradas! Un caso singular dábase no envexoso, fose morgado ou non, que facía o posible por marca-la femia axeitada..., ¡se non lla daban de grado, que así negociaba a dote con avantaxes!

Pasando á hipocrisía cos curas, ¡que o contrario nunca se deu, que non a precisaban!, contaban aqueles vellos que case todos eran de carreira curta e de barriga fonda, xeralmente uns pretensiosos que quixeron tratarse, igualarse, complementarse, cos morgados das casas fidalgas, lográndoo maiormente á forza de meterlles medo nas súas almas pecadentas. Xeralmente compensaban con atrición o que lles faltase en contrición, así que, deste xeito, hipocrisía ningunha, que asustaban porque eles mesmos o estaban, treméndolle ao inferno dos ricos por aquela comparanza de pasar un camelo polo ollo dunha agulla... Por contra, a hipocrisía dos fregueses era lóxica, que sempre foi a arma secreta dos pobres de corpo e de espírito. Dela veñen os coturnos, usados para elevar a talla corpórea e maila espiritual supostas nas deusas imitadas; despois foron os tacóns das cortesáns esmirradas, ¡para dá-la mesma altura das femias mantidas con teta propia e máis a allea, ou sexa, como se dixésemos, as de nai madrileña e nurse galega.

No da "corrupción" das nosas autoridades certamente nunca a tivemos per se, xa que foi inducida, xenes que lles viñan do seu enxendro polos caciques, vulgo, conseguidores; se analizásemos algunha concreta, ¡pero non hai microscopios axeitados!, daquela veríamos que tiñan o mesmo número de cromosomas que seus pais adoptivos. A corrupción estaba no servo, no pedichón, que lacraban os pregos das súas instancias con lamparóns de graxa de porco, maiormente xamóns curados co fume das lareiras miserentas. Unha porcallada, unha corruptela, ¡certo!, pero, ¿que outra cousa podían facer aqueles eslamiados posto e suposto que daquela non tiñan billetes de dez mil pesetas, tan limpos que eran, que estaban, polo pouco que se manexaban, tan axeitados para metelos nos sobres coa tarxeta que se adoitaba remitir ás señoras das autoridades coa adxunta cortesía dun espléndido ramos de flores? ¡Como vedes, rapaces do século XXI, que a metades de todos vosoutros sodes economistas, aquilo era un problema de... ¡substitución!

.../...