Aquel zoqueiro (24)

.../...
Aínda ben non acabáramos o Gloria cando meu padriño se marchou para xungui-las vacas e saír por un carro de toxos para o forno do pan. Pola miña parte, normalizado o día, púxenme a devastar un par de zocas aproveitando un toro que saíra cos nós podres, pero que servía para o meu ensaio. O tío Xosé, que xa me tiña calado e se decatara da miña afección polos feitos históricos, púxose a contarme algo de como fora a Guerra das Filipinas, que seu pai estivera nela, ¡de Cabo!

-O máis chistoso, o único chistoso, foi que o levantisco das Filipinas chamábase Aguinaldo...

-¿Aguinaldo? Iso será unha broma das súas...

-¡Nada de chanza! Aguinaldo foi o que nos deron aos españois, por burros e por mal administradores, que niso España non ten remedio... E grazas que é unha terra rica, pois con tantos a comer dela, ben que mal, vainos sostendo, guerras incluídas; ¡iso si, a uns máis, e aos outros, menos!

-Eu, daqueles que foron a esa Guerra, só cheguei a coñecer ao señor Manuel da Casa Grande, ese que casou cunha morgada de Luaces, un daqueles "últimos" de Filipinas…

-De aquí foron moitos, moitísimos, que como esta terra de madeiras sempre tivo bos carpinteiros, levábanos á Mariña de Guerra..., ¡para poñer mendos, reparacións, aos barcos! Contaba meu pai, ¡que Deus lle perdoe...! ¡Non, ho, non entendas mal, que meu pai non precisa perdón, que o digo polos seus mandamais, por aqueles que lle ocasionaron pasa-la noite nun combate naval, dacabalo dunha táboa, e menos mal que era carpinteiro, que por iso o pillou o canón xunto da madeira, pois o que é nadar, el, menos que un boi!

-Diso, meu padriño, nunca nada me contou...

-Agarda, que aínda hai máis: Onde estivo meu pai tiveron de Almirante a un tal don Patricio Montojo y Pasarón, con parentes aí na Fonsagrada... Tan pasarón foi, que deixou entrar en Cavite aos barcos dos Estados Unidos... Aquel pasmón, ou Pasarón, ou como diaño fose, tiña os nosos barcos dentro da baía, quietiños, achantados coma chantos, e cargadiños ata arriba, ¡coma un señor no seu castelo, coas bodegas abarrotadas! Os barcos non son castelos, que a súa defensa está en moverse, ¡en saber manobrar! Aquel barrigudo era tan señorito e tan comodón que lle encargou a meu pai que lle fixese unha mesa de caoba para a ponte de mando; era tan señorito e tan folgazán que nin lles mandaba ensaiar cos canóns. Pola contra, os americanos, que os mandaba un tal…, iso, Dewey, tiña os artilleiros ben adestrados, e os buques sen carga inútil, que incluso tirara os seus mobles pola borda...

-¿Tirou os mobles? ¡Un acabador! ¡Americano tiña que ser, que como son ricos, non lles dan importancia ás cousas!

Medio se enfadou o Zoqueiro, que posiblemente non estivese afeito a soportar nenos resabidos.

-Non me interrompas, e escoita, que sen escoitar mal podes entender; e logo está que aínda non rematei, e quero contarcho ao pé da letra. Mira ti que os de terra, os soldados que estaban na terra, dixéronlle ao Pasarón que lles prestase algún daqueles aparellos, os de máis alcance, para poñelos na boca da badía e cruzar fogo cos buques americanos. ¡Nin caso, que calquera lle dá consellos a un mariño, que coidan domina-lo mundo, así sexa desde a casca dunha noz! Nisto, que aqueles americanos, tan lixeiros como estaban, tanto eles coma os seus barcos, coáronse para dentro da badía, de noite, apuntando a onde e como querían, mentres os nosos non tiveron más remedio que saír para fóra, mar adiante...; ¡iso si, alumados, co lume no rabo!

Eu, na miña petulancia de neno listo e sabido, quixen facer a miña achega:

-Di meu pai que, coa Armada Invencible, na batalla de Inglaterra, pasou algo parecido, que non foron maiormente as tempestades as que desfixeron a nosa escuadra, senón por culpa de que os mandaba un Almirante castelán, o duque de Medina Sidonia, un home da terra, afeito a darlles lategazos aos nosos segadores se non lle segaban de corrido, á présa, os seus latifundios... ¿Il será verdade?

-¡Se o di teu pai..., que por algo é mestre!

Aquela conversa non durou, e ben que o sentín, pois as cousas de Cuba maiormente, pero tamén as de Filipinas, eran atractivas para un mocoso con algo de imaxinación, e coa sede do emigrante, de todo minorazo, pois a pesares de que eu era o morgado por razón de idade, a imaxinación levábame a descubrir, a coñecer, outras terras, outra xente, outras civilizacións...

A interrupción veu porque, entre unhas e outras, meus avós tiñan atrasadas as tarefas do día de marras, e logo que tamén había que facer o xantar, así que me invitaron, con toda razón, para que desertase do meu ripeiro, e aló que me fun, con eles, cos avós, picaña ao lombo, precisamente aquela, a mesma, a que eu tiña asignada, aquel aveño que arrebolei para un arró do horto, por encima dunha figueira, o mesmo día en que cumprín dezaoito anos, e un mes, e un día, ¡que nin que fose unha condena carceraria! Daquela que me chegou o aviso para que me incorporase, de inmediato, ao Batallón do Ministerio do Ejército, disposto a cumprir tres anos, ¡tres!, de servizo voluntario. ¿Voluntario? Nunca mo pareceu, por máis que o puxesen aqueles papeis, pero a verdade é que eu precisaba un mínimo de tres anos de fonda gratis, un rancho cuarteleiro, cotián, a longo prazo, se quería comprace-la miña vocación suprema de estudar..., ¡fose o que fose, e fose onde fose, no Ceo ou no Inferno!, pois outros medios non tiña, que xa me fixeran renunciar a unha beca no Instituto de Lugo, sendo director aquel Delio Mendaña, fillo do señor Policarpo, aquel que compraba pitas e ovos para os Montaña... Tempo adiante viñeran aqueles franciscanos de Herbón buscando un novizo que lles soubese o catecismo, tanto do dereito coma do revés, pero meu pai non me deixou ir...; ¡segundo el, en vista de que non se podían casar, nin os curas nin os frades!

A terra, alí nas Leiras, estaba ben sequiña, así que era un pracer amontoar aquelas patacas que ía deixando o arado á vista, na tona do suco. Xa era un pouco tarde, pero antes non houbera tempo axeitado ou suficiente. Co sacho das dúas gallas, a pouco que se removese a terra, era case imposible deixar unha pataca acubillada. Meu padriño dicía que se confundía algunha pataca cun baloco, e a deixaba na terra, iso non tiña maior importancia pois os bechos tamén son criaturas de Deus, e precisaban comida para o inverno; a madriña, que non era menos cristiá, sostiña que primeiro era a xente, e detrás da xente, os bechos terráqueos.

O noso sistema, a teima do padriño, consistía en ir separándoas por tamaños, de tal xeito que as grandes pasaban directamente á cesta, para non mazalas nas trasfegas; as medianas en montóns; e as pequenas, que irían para os porcos da ceba, directamente aos cestiños de man.

-Padriño, nunca a pena me pasaría se me quedase co Zoqueiro, sen vir axudarlles, que logo é unha vergoña que só estean sen levantar as nosas patacas, cando os veciños xa se meteron nas súas casas para debullar o millo...

Pero el, non sei como se amañaba, que tiña resposta para todo:

-¡Rapaz, hai que traballar coa vista! Certo é que antes tampouco puidemos, pero non o é menos que nada conserva mellor as patacas cá propia terra onde se criaron, onde se refixeron e maduraron; e logo que ti verías que andaron polas casas eses tunantes de Abastos, fixando os cupos forzosos, que os pagan de miseria... A nós, e iso que somos de esquerdas, católicos pero de esquerdas, como viron as tullas baleiras só nos asignaron levarlles un quintal. ¿Enténdelo? Pero aínda falta un truco, que o fará teu pai de noite, que hoxe volve...

O "truco" consistiu en que, de noite, á luz da lúa, meu pai fixo unha escavación, tipo trincheira do Exército, para a que levou, mentres nós fomos á ruada, dous feixes de palla. Encima do primeiro depositou aquelas cestas das patacas grandes; recubriunas coa palla restante, e por último, ¡terra e máis terra! Estaba visto que naqueles días o noso oficio foi máis ben o de enterradores. Así seguían as huchas medio baleiras, coa particularidade de que aló adiante, pola primavera arriba, aquelas patacas, ao desenterralas, que tan abaixo non chegou a ratume, estaban fresquiñas, e sans, que daba gloria velas; velas e comelas!

Daquilo non había máis que falar, aínda que eu era máis falador que unha radio, ¡para daquela xa vira unha na casa dos Penelas de Pousadela!, e todos, empezando por meu pai, temíanlle á miña sinceridade e á miña franqueza. Estaba visto que eu nacera coa monarquía, e me criara na democracia da república, así que o meu ambiente de berce non encaixaba coa ditadura franquista. ¡Iso de saír do ovo nunha época, e criarse noutra, ten os seus inconvenientes!

Da conversa da cea o que mellor recordo é que lle dixo o Zoqueiro a meu padriño:

-Cando Tella, ese General de Adai, di que algún día volverá o Rei, cun sistema parlamentar, ¡co listo que é, súas razóns terá!

O padriño-avó non se contivo sen rirse; non do tío Xosé, senón das súas esperanzas:

-¡Si, si; El Rei...! ¡Xa veu, pero foi o de bastos!

Meu pai, que volverá de esconde-las patacas, engadiu:

-Tella valía para mandar mouros, pero, como adiviñador..., nin para si adiviñou, que o botaron do xeneralato a pretexto da súa Empresa... (E.T., camións do Ejército de Tierra = Empresa Tella).


O pazo de Tella, que o fixo cos presos políticos de Lugo.

Cousa rara nel, pero o Zoqueiro iso da "Empresa" descoñecíao, así que pediu explicacións, e recibiunas cumpridas:

-Tanto Tella como Yagüe eran monárquicos; os Reis foron os padriños da voda de don Helí, e incluso bautizaron á súa filla co nome de Cristina... Pois ben, Yagüe, chamado a capítulo de parte do Altísimo pediulle perdón, coa promesa de que non lle volvería a falar do tema, pero don Helí foi teimudo, e..., ¡auto inmolouse!

-¿Suicidouse...? ¡Pero non é certo, que aínda vive!

Aquel cativo está claro que era un encordiante, pero meu pai explicouse:

-Todo o mundo sabe que Tella fixo o seu pazo cos presos, e que nas súas aceas de Adai moía trigo de Castela, para vendelo ao estraperlo, amén doutras xaculatorias que eran comúns nese convento dos Padres Xenerais... Tanto é así que, como transportaba o estraperlo nos propios camións do Exército, que teñen de matrícula E.T. os chistosos de Lugo deron en dicir que eses camións, na súa maioría procedentes de requisas, eran da..., ¡Empresa Tella! Franco mandoulles aos de Abastos que o detivesen, e seguidamente fíxoselle un Tribunal de Honor para expulsalo... ¡O único que non lle puideron quitar foi a Laureada; nin a medalla, nin a pensión da mesma!

-Iso xa o sabía eu; ¡que o apearan dos seus camións! Precisamente o noso cura, o de Caraño, nunha ocasión que se falou diso, soltounos un latixo...; ¡a ver se me acordo! Coido que foi así: "Caesar habemus per saecula saeculorum, pois ao Caudillo non hai Brutus que o apee do seu cabalo!"

Meu pai deulle a razón, comentando:

-Iso de que os curas saiban latín, dálles avantaxes, que dese xeito poden dicir o que pensan sen delatarse...

Interrompeuse porque naquel intre oímos tocar a defunto nas campás da parroquia, e iso que xa era noite, pero os toques funerarios soaban tan pronto lle chegase o aviso ao campaneiro. Meu pai algo sabía ou intuía:

-Dáme o corpo que é polo fillo do Xan de Aquilino da Graña, o Cesariño, que comentaron alí en Pousadela que o viu o Médico, e que dixo que tiña para pouco, que lle medraba máis o corazón cá caixa...

Estaba eu ben lonxe de imaxinarme que ao ano seguinte oficiaría de monago para o bautismo doutro neno desa familia, hoxe almacenista de maquinaria agrícola, ao que lle puxeron, exactamente, Segundo César María. Aquela noite, para nós, entretidos e cansos, non houbo ruada, pero o tío Xosé si que foi á Casa Grande, se ben non nos contou nadiña, fose porque non lle apetecía, fose porque non pasou nada de particular.
.../...