Aquel zoqueiro (21)

.../...
-¡Estívovos ben, por listos, por sobresaíntes, que era un feo deixar atrás ás outras parroquias! -Chanceouse o Zoqueiro- A min o que me anda na cabeza, ¡aínda hoxe!, é que Montecubeiro tivese unha biblioteca circulante, ou domiciliaria, ou como se diga, xa na época de República. E logo aquelas Sentenzas da Pascua e do Galo; aqueles teatros na propia Casa da Unión, á que outros chamaban, Casa da Cultura. Aqueles predicotes invitando á xente a votar por unha cousa á que lle dicían Estatuto de Autonomía, pretendendo administrarnos por nós mesmos, cada quen no seu país... ¡Nada, o dito, que non hai fillo de cura que saia torpe, e para mostra, aquela Rosalía da que tanto se falaba nos mitins!

Igual non era prudente, pero non aguantei sen chamalo a capítulo:

-Tío Xosé, agora é vostede o mal falado...

-¿Mal falado, eu? ¡Se os cregos me chaman irmán, será porque temos o mesmo pai; e logo que aos frades sempre se lles chamou Pai, Padre José, Padre Domingo..., etcétera! Cuestión de parentesco, ¿non si?

De metidos a confidencias, o tío Xosé incluso me informou, con todo detalle, como fora aquilo do cura de Caraño, que o foi visitar un pelotón de "depurativos", que así lles chamou, para pedirlle, ou esixirlle, que mo dixo das dúas maneiras, que lles fixese unha relación "dos rojos da parroquia"; ¡obviamente para fusilalos! O cura quedouse pensativo, coma un xuíz, e logo do seu cavilar díxolles aos presentes: "Dáse o casual de que aquí en Caraño o único malnacido, e por tanto, o único rojo, é un tal Afonso... ¿Coñecédelo?". O aludido, que por certo era o que presidía aquela "embaixada", non matou ao cura porque iso, daquela, sería tanto como confirmarlles aos seus compinches que, efectivamente, era un rojo, o máis roxo de todos. O único que non me dixo, porque daquela aínda non se sabía de certo, foi que un case veciño seu, un mozo do Batán, capturado en Francia polos nazis, viña de agonizar nun dos seus campos de exterminio, concretamente en Mauthausen.

Para a cea xa estaban de volta os nosos foratarios, que por certo o señor Carballeira, se cadra para non discutir co Zoqueiro, non quixo nin descarga-la egua, índose sen cear.

-Seica colleu medo... -Comentoulle ao meu padriño.

-Non, ho, é que Serés pilla lonxe, que por aló é outro país...

-¿Outro país...?

O avó, xa na mesa, soltoulle unha lección de Historia:

-¿Ti non sabes que este Couto, o de Montecubeiro, tivo xurisdición propia, daquela, cando os frades...? ¡Pois, si; con picota, cárcere, e todo iso! Despois pasamos á xurisdición de Lea, e tamén, por espazo duns meses, cousa que moitos ignoran, esta parroquia foi Concello, Concello independente, pero a últimos do século XIX os caciques de Castroverde, para ter máis cabalgaduras montaron un termo novo, partindo dos dominios dos Altamiras, e incorporando, de paso, parte das xurisdicións de Neira de Rei e do Picato...

-¿Que me dis, tocaio? ¡Ti sabes máis cá min, e iso que ando de casa en casa, ensinando, pero tamén aprendendo!

-Mira, ho, -contestoulle o avó-, un vello sempre sabe, o que pasa é que algúns son tan animais que nin saben que saben. Pero máis che digo, que aí pola parte de Barredo mangoneaba o cabido de Lugo; en Pena nomeaban Xuíz ordinario entre os Osorios e mailos Pardo; esa parte do Picato pertencíalle ao marqués de Castelar, que de aí vén iso do Marquesado, con terras no propio Castroverde... Aqueles Osorios mangoneaban o diaño, en varios lugares, que un deles incluso foi Vicerrei, aló en México, pola parte de California… Miña propia nai, que veu de Vilabade, chamábase, ¡e era!, Concordia, Concordia Carballedo, ¡y Osorio!
-.-
Noutra ruada. Ao entrar, mesmo ao darlle ao petador da porta, coincidimos co Calixto do Fato, un rapaz que andaba atusmándolle a unha das aprendizas da Manueliña. O mozo xustificounos a súa presenza dicindo que viña de Mosteiro, de entregar un xato, e que parara na Casa Grande para facerlle unha "consulta" ao señor Senén.

Nada máis acomodados, díxolle a señora Virtudes ao rapaz:

-Vasme perdoar que me meta no que non me importa, pero estou observando que te fixeches mozo nun santiamén... ¿Xa logo irás ao Servizo?

A pregunta non era tan inocente como parecía, pois, ¿andar de mozas sen ter o Servizo Militar feito...? A esa precocidade non se lle chamaba noivado, senón refresco!

-Si, señora, que xa entrei en quintas...

-¿Así que ti es do Fato...? Por un casual, non serás fillo do Xusto, aquel que mataron nunha rúa de casamento... -Preguntoulle o Zoqueiro, que é igual que dicir, ¡o Preguntón!, pois niso competía coa señora Virtudes, dous periodistas que naceran antes de inventarse ese oficio, o de preguntar.

-Non señor, que ese Xusto estaba casado alí cerca, pero noutro lugar...

-Daquela, ¿xa saben quen matou ao Xusto? –Preguntou o Zoqueiro, sendo contestado unicamente polo señor Senén da Casa Grande:

-Eu seino, pero, xa que absolveron á persoa que levou as culpas, non penso dicir o nome do verdadeiro, que segue en Bos Aires, e está desexando que lle dean por prescrito o seu delito para vir a España e pedirlles perdón, tanto á viúva coma aos fillos dela. Con isto, dou por terminada a miña intervención no asunto, pero se ti o queres contar, alá ti; coa soa condición de que se sabes o nome do verdadeiro culpable, que o cales, pois con dicilo, aquí e agora, non resucitarás ao veciño morto!

Entón falou María Manuela:

-Eu debera taparche a boca, que ese caso cáeme cerca da familia, pero, contigo, ¡aínda que che poña un esparadrapo...! E logo que é mellor saber as cousas, aínda que só sexa para devolverlle a honra ao inocente...

-¡Daquela, coa venia! No día de marras, que de aí arrincaron as desconfianzas, viñan da feira de Castroverde a Dolores e mailo Xusto... Chamaran a atención na feira pola boa parella que facían, en particular a muller do Xusto, que daquela era unha femia chamativa, o que se di de bandeira. Non venderan a vaca, unha boa leiteira pola que non lles deran o que pedían. Pola Agra de Bolaño arriba, un grupo de xente, como daquela se volvía das feiras a fatados, deron en falar das vacas e das mozas, ¡que eran os temas de entón!

Un que fora moito tempo noivo da Dolores, pero ela acabou preferindo ao Xusto, acaso polo ben que lle soaba aquel nome, e que viña algo pimplado, quixo facer a graza dun equívoco diante daquela xente, seguramente celoso da sorte que tivera o repetido Xusto..., que viña presumindo, non se sabe se a partes iguais, da muller e da vaca. Nisto, que lle dixo o Bouzas: "¡Non te escarpees tanto, que nesa xovenca muxín eu antes cá ti!", dándolle a entender que se tiña deitado coa Dolores. ¡A que alí se armou! Nin visto nin oído, Xusto tirou das bridas da besta do Bouzas, que nin lle deu tempo a fuxir; fíxoo coa man esquerda, mentres coa dereita abría a súa navalla de sete estalos: "¡Voute esfolar, aquí mesmo, marulo do carallo, e vai ver esta xente que nin nas tripas os tes!". Aquel día non pasou nada, que foron moitos a xebrar naqueles rivais.

Outro suceso, outro episodio da bisbarra, este, para min inédito, que nunca tal oíra; o único que sabía era que o prado Grande do Bouzas estivera empeñado de cando lle botaran a culpa da morte do Xusto, precisamente nunha rúa de casamento, ás que a xente adoitaba ir disfrazada para coller roscas, tabaco e viño, varias veces, sen que recoñecesen ao repetidor. Soara un tiro, morrera Xusto, que seica era un dos invitados, dos que saían a dá-lo viño, e botáranlle as culpas ao Bouzas porque alguén lles recordou aos Gardas aquel episodio dunha feira de Castroverde. Mais agora sabíase que houbera outro ¿celoso?, ¿vingativo?, ¿ofendido?... O Zoqueiro rematou aquel relato, aquel suceso, referindo, máis ou menos, o que eu sabía, o que acabo de mencionar, pero deixábanse ver dúas cousas: Que el coñecía da nosa parroquia tanto ou máis que nós mesmos; e que a nosa xente era propensa a gardar os nosos segredos, acaso polo complexo que nos meteran con aquel cuartel de San Cibrao, ¡declarando Montecubeiro nada menos que Zona de Guerra!

A continuación pasouse a outros falares, subliñando que aquelas mortes, aqueles crimes esporádicos, xeralmente pasionais, nada eran, nada foran, comparados cos rancores daquela Guerra, entón chamada Movimiento Nacional, pois a ninguén se lle ocorría denominala "Civil", ¡e "in-civil" aínda menos!
-.-
A xente tiña apetencias por evoca-la guerra dun xeito anecdótico, como se quixesen borrar aquel pretérito, aquel pesadelo, cambiando de tema, poñéndolle un índice, un final, que empezaba a quedar lonxe, en si, que non nas súas consecuencias, nas súas reminiscencias, moitas e delas persistentes. Fose por hipnose colectiva, ou porque aínda tiñamos o medo no corpo, o caso é que só se trataban en público os aspectos menos comprometedores, pois a Garda Civil, e tamén a Falanxe, tiñan "intermediarios", colaboradores, por todas partes, que outros aparellos para espreitar daquela non os había. Contribuíu a ese receo o feito de que no cuartel de San Cibrao houbera denuncias e chivatazos a esgalla; uns, por meñodentos, e outros, por destemidos, séxase, envexosos e falsarios. Non era precisamente na Casa Grande onde máis se falaba daqueles episodios; entendo que foi debido á discreción do "tío" Senén, pero á intrepidez daquel Zoqueiro non era doado poñerlle cancelas.

-Manueliña, aquela lección do "metro" xa a temos sabida, así que agora tócache falarnos desas cousas que só sabedes os que estivestes da parte de aló dos canóns de Franco..., ¡salvo que queiras facer coma os curas!

-¿Por que lo dice, señor José?

-¿E ti non sabes o que lle pasou ao Xan da Cazurra, cando era sancristán en Luaces? Non, xa vexo que non. Polo que din, había dous pecados: Que o sancristán untaba no aceite da lámpada do Santísimo; e por parte, que aquel cura untaba na pota da sancristá. Un día de Precepto aproveitouse o crego daquela ocasión para confesar ao Xan, e preguntoulle polo aceite, pero o penitente, ¡tan xordo coma as táboas do confesionario! Xan, de indefenso, propúxolle ao cura cambiar de lugar, que saíse el para a parte de fóra..., "¡por se así oio mellor!" O aceite era caro, así que o crego aceptou aquela proposta para escarmentar ao Xan cunha boa penitencia, pero aínda ben non se puxera da parte de fóra, cando lle berrou o sancristán, desde dentro do confesionario, ¡para que o escoitasen en toda a igrexa! -"Señor cura, quen é o que desgasta na miña muller?".

-Señor José, usted que lo sabe todo, díganos en que quedó la disputa? -Atreveuse a costureira, pois aquilo de estar en Madrid imprimía carácter.

-¡Muller, en que ía quedar, en táboas; nas do confesionario!

Polo que a min respecta, como supoño lles pasaba a tódolos nenos da miña idade na nosa bisbarra, só tiña unha certa información, ou más que información, dedución, do que observara encol noso naquela vangarda - retagarda de Montecubeiro, da que, ademais daquelas loitas e daquelas persecucións, sempre relatadas con laconismo para que os cativos non nos fósemos da lingua. O que se nos dicía, ou daba a entender, era que Galicia lle aportara a Franco moitos soldados, ben utilizados por certo xa que logrou, con eles e cos mouros, tres anos triunfais, ¡que se di pronto! Para os traballos fortes, tales que arar, carretar esterco, herbas, mollos, leñas, estrumes..., ¡tiñamos as nosas mulleres!

Do que se explicou Manueliña, que eu aínda tardaría tres ou catro anos en comprarlle ao Fusalba de Lugo aqueles dous tomos de Comín Colomer titulados "Historia Secreta de la Segunda República", Yagüe, e tamén aquel parente da costureira, Heli Rolando de Tella y Cantos, estiveran a punto de entrar en Madrid, que xa chegaran á Universitaria no mesmísimo 36, pero o ferrolán non se atreveu ás consecuencias de adentrarse en Madrid sen desfacelo primeiro, así que lles dixo que nones, que recuasen, e que tirasen cara ao Norte, ¡onde había comida para recibir, mentres que aos madrileños habería que dárllela! ¡Bo muiñeiro aquel Franco, que non lle gustaba a fariña enteira, mal moída, e Madrid era unha mazaroca difícil de debullar!

Non foi pouca sorpresa para min ir descubrindo, en parte grazas ás enquisas do noso Zoqueiro, que os rojos non tiñan cornos nin rabo, que aquilo da suposta cor nada tiña que ver con Satanás. Que a xente do outro lado morría, deixábase matar, defendendo as liberdades xa acadadas en España, ¡moitos e deles, co rosario na man! Que a falta de catacumbas, aqueles cristiáns de Madrid, xunto con algún que outro ateo, que tamén os había, ¡se é que hai ateos, ateos absolutos, que hoxe dubídoo!, baixaban aos túneles do "Metro"..., e protexíanse uns aos outros! Que viñera xente do estranxeiro para axudarlles aos rojos a defende-la democracia, ¡e nada de roubarnos o ouro, que se o levaron para Rusia, xa ao final da contenda, foi en plan bancario, para desde alí ir pagando os subministres da guerra, que á nosa República maldito cousa lle regalaban...!

Todo este descubrimento por boca da Manoliña, unha veciña, unha retornada, que non mentía, que se lle notaba nos seus ollos de doce mirar. O que máis me sorprendeu foi que aló en Madrid houbese un "Batallón" de voluntarios galegos..., precisamente loitando contra ese galego do Ferrol!

A estas alturas das súas explicacións, a señora da Casa Grande preguntoulle pola esperanza, ¡pola esperanza que tivesen da chegada dos nosos, Guadarrama abaixo, cun saco de fabas ao lombo!

-Das comidas de aquí, das nosas, ¿que é o que máis se che acordaba?

Pregunta oca despois do explicado, pero a Manoliña foi cortés:

-Si le he dicir la verdad, ¡¡todo!!
.../...