Sobre Xela Arias

Por fin lle chegou o momento a Xela Arias de ser homenaxeada como lle corresponde no Día das Letras Galegas neste peculiar 2021, despois de dous fallidos intentos anteriores (en 2014 e en 2015). Se cadra quixo o destino que lle tocase neste ano tan atípico e desordenado.

A Xela coñecémola, sobre todo, como poeta. Seguro que a todos vos resultan familiares a esta altura os títulos dos seus catro poemarios publicados: Denuncia do equilibrio (1986, finalista do Premio Losada Diéguez), Tigres coma cabalos (1990), Darío a diario (1996) e Intempériome (2003). Escribiu, ademais, outros dous libros de poesía que non quixo publicar: Maldito lindo e Lilí sen pistolas; este último, finalista do Premio Esquío de poesía.

A maiores desta obra, deixounos unha chea de poemas espallados por revistas, xornais, fanzines, recitais e obras colectivas varias, que eran unha forma de difusión da poesía que tiña moito pulo nos oitenta e na que ela participaba de maneira moi activa, así como o facía en actos reivindicativos diversos por causa do seu compromiso social. Estes poemas aparecen recollidos no volume Poesía reunida (1982-2004), a cargo de María Xesús Nogueira, publicado pola editorial Xerais, editorial á que estivo vinculada a propia Xela dende a súa aparición en 1979 e na que traballou tras deixar o instituto, ao rematar o bacharelato, primeiro con labores administrativos e, de seguida, como editora e correctora de estilo.

Eu, precisamente, do que quero falarvos hoxe é da súa poesía, pero antes non podo deixar sen mencionar a súa faceta importantísima como tradutora.

En efecto, Xela foi tradutora, case profesional, vindo ocupar un oco practicamente baleiro dende a Xeración Nós e abrindo camiño como muller neste campo. Traduciu ao galego obras importantísimas da literatura universal; obras de autores como James Joyce, Fernández Flórez, Castelo Branco, Gianni Rodari, Roald Dalh, Cervantes, Bram Stoker, Baudelaire…

Algunhas das súas traducións foron merecedoras de galardóns, como o da Sociedade da Língua Portuguesa, o Ramón Cabanillas ou, postumamente, o Plácido Castro. A súa relevancia como tradutora, baixo o meu punto de vista, non radica só na calidade das súas traducións, que é innegable, porque Xela, segundo din os que a coñeceron, era moi responsable, rigorosa e autoesixente no seu traballo (tamén na creación poética). Pero, como digo, o seu valor non é só pola calidade das súas traducións, senón tamén polo momento en que se producen e pola clarividencia con que ela percibe a importancia que a tradución ao galego ten nese momento. Non hai que esquecer que estamos falando dos primeiros anos da democracia, cun idioma que bota a andar nos ámbitos formais, por primeira vez presente no ensino e reiniciándose na función cultural, con moito camiño por percorrer nela. Unha lingua moi ferida e moi necesitada de axuda. É moi importante, polo tanto, atraer lectores nese momento e Xela é consciente de que unha maneira de facelo é dotalos de clásicos en galego, darlles a posibilidade de ler na súa lingua obras ás que só se podía acceder en castelán ata daquela e, asemade, que esas lecturas sirvan de ponte para afeccionarse e pasar delas aos autores propios. E aínda cómpre engadir a respecto disto que ela soubo ver tamén a importancia da xente nova neste proceso - non esquezamos que foi profesora de instituto, tras licenciarse en Filoloxía Hispánica – pero, xa antes diso, ela percibiu a necesidade de achegar a xente nova á lectura en galego.

Neste sentido, non podo deixar de recordar o protagonismo que tivo no proxecto que naceu no seo de edicións Xerais dedicado á rapazada, a colección Xabarín.

Aínda a maiores de todo isto habería que completar o extenso currículo dela coa súa faceta de letrista (cancións para o grupo de rock Desertores), a súa incursión na narrativa (con Non te amola!, esa autobiografía emocional da súa infancia) e todos os recoñecementos, galardóns e homenaxes que recibiu.

En definitiva, está claro que Xela Arias foi unha peza moi importante no proceso de normalización do noso idioma que se inicia canda a chegada da democracia, tanto como tradutora, como xa dixen, tratando de poñer o galego en pé de igualdade con calquera idioma do mundo e construíndo un patrimonio literario en galego, como como poeta, porque os seus versos dialogan coa modernidade, tanto na forma coma no fondo. Proba diso é que son referente para moitos e moitas poetas posteriores e mesmo as máis xoves e triunfadoras nos nosos días, como é o caso de Alba Cid.

E é sobre os seus versos, como vos dicía, sobre o que quixen traer hoxe aquí unhas breves reflexións, sobre como eu percibo a súa poesía. Velaquí van.

Cando me dispuxen a saber algo máis sobre Xela, o primeiro que se me veu á cabeza foi que, se a natureza seguise o curso normal dos acontecementos, ela tería que estar hoxe aquí, regalándonos poesía e regalando cariño ao seus. Pero quixo a desgraza que a morte a sorprendese antes de tempo, con media vida por vivir e milleiros de palabras por ordenar (ou desordenar) en versos.

É por estas cousas que a poesía intimista nunca pasa de moda, porque nos axuda a canalizar estas desolacións que nos desarman.

De seguido acordáronseme eses versos tan coñecidos de Rosalía: "Teño medo dunha cousa/ que vive e que non se ve/teño medo á desgracia traidora/ que vén , e que nunca se sabe de onde vén". E é que, salvando as diferenzas contextuais, se Rosalía vivise nos anos da transición, seguramente tería moito en común con Xela. Ambas con espírito transgresor e solidario, ambas desexosas de independencia, agobiadas polas diferentes formas en que a alienación ataca aos individuos, ambas cunha estrela na fronte, que diría Curros Enríquez.

As negras sombras e os cravos de Follas Novas andan polas páxinas de Xela, pero con outros traxes e, dende logo, non para seren descritos, senón para enfrontalos cara a cara e intentar derrotalos ou, sequera, domalos para poder convivir con eles.

E é que eu, considerando os seus versos á marxe de todo o externo, léndoos espidos, o que vexo neles é poesía intimista.

En efecto, os temas recorrentes dos seus poemarios non son outros que os eternos temas desta poesía, só que adquiren na poeta de Sarria unha nova dimensión que vén dada por ese desasosego creativo que a caracteriza. O amor, as emocións e o desacougo da vida cotiá protagonizan o seu primeiro poemario, Denuncia do equilibrio. En Tigres coma cabalos aparecen as ideas da fuxida e os espazos opresivos; os sentimentos contraditorios que provoca a maternidade, en Darío a diario e, en Intempériome, o cuestionamento da existencia e a soidade como camiño para coñecerse, o amor, a enfermidade, a morte e a opresión social, mesmo a do propio fogar.

Trátase dun intimismo non contemplativo, senón indagador, en loita por encontarse a un mesmo, e que persegue a liberdade, a independencia: "Independénciome para que eu saiba/ onde quero estar atada". Desordenar para atoparse: "Convídovos ao espectáculo de non ser para ser de todo". Ou: "A unidade componse./ Da desorde./Desordénome, amor, e dou co punto/único/ do centro dos abrazos. /Abrazo a desorde das ideas/ e sei/ que a unidade se compón./ A unidade componse./0 Da desorde".

A forza transgresora de Xela pon en dúbida todo tipo de orde, rexeita os convencionalismos, busca a liberdade, rebélase contra todo tipo de alienación. E é aquí onde o fondo lirismo que eu percibo nos seus versos entra en comuñón co social, porque a alienación que nos amosa ela procede de dúas frontes: da presión social (os convencionalismos, os clixés impostos) e desas outras realidades que pertencen á esfera do íntimo. Dentro destas últimas está o tempo, que é o elemento limitador por excelencia; o amor, que é fonte de pracer, pero tamén de escravitude, pois átanos inevitablemente ás persoas que amamos e fai que a nosa felicidade xa non dependa de nós mesmos ("o amor é morte antiga"); e mesmo o espazo, especialmente os espazos pechados, dos que a miúdo aparece a necesidade de fuxir ("Dei volta e preferín/ beber/ pola cidade, nas horas á noite,/ mentres ti morres cando dormes").

É, en definitiva, o intimismo de Xela, un intimismo marcado pola paixón pola vida, por comprendela e por vivila a fondo, real, crúa. Un intimismo cheo de furia, case feroz, e afastado da melancolía contemplativa, que cambia ou mestura as tópicas imaxes baseadas en elementos da natureza polas sacadas do mundo urbano, cuxa presenza é un dos elementos claros de ruptura coa poesía galega anterior. Moi pouco ou nada hai de bucólico e si moito de marxinal, de noite de cidade efervescente, de ritmo de blues e de rock, de Lou Reed e Janis Joplin, e de subversión. É, tamén, un intimismo que trascende o eu poético para chegar ao nós, pois invita aos lectores a atoparse a si mesmos, a independenciárense.

Esta transgresión que percibimos no contido, atopa un acomodo perfecto no estilo tan persoal da autora, caracterizado pola vontade de romper e tensar formalmente o código poético, desafiando os moldes convencionais, e que aparece de maneira moi clara nos seus catro poemarios, aínda que algo atenuada en Darío a Diario. Podemos dicir que Xela constrúe un código lingüístico case propio, pero, lonxe do que poida parecer, ese código xeliano nace dun profundo coñecemento e manexo dos mecanismos lingüísticos e non é casual, senón traballado ("Temos que tratar de buscar como dicir desartellando as palabras para construílas doutro xeito, tamén para darlle máis posibilidades á expresión").

A sintaxe fracturada, a ausencia dos signos de puntuación, a división diferente das palabras, os xogos fónicos, os neoloxismos e o o desafío pronominal, son os trazos máis característicos da linguaxe da poeta, unidos ao uso do verso libre e a ausencia de rima. Velaquí algúns exemplos onde os pronomes son protagonistas: "Entrégoteme/ Entrégoteme obsesa/ Entrégoteme obsesa a entrar en min". Ou: "Ven que te reto/ a te ver a ti desde ti en ti". E tamén: "Nós cos nosos nós/ o poema somos nós". Pero, sobre todo: "INTEMPÉRIATEME/porque se apunta un destino sen lindeiros/ e apáñe-los bicos que che me pretendo/intempériateme".

É evidente que Xela Arias conseguiu crear un universo moi persoal, unha poética da insubmisión, íntima e social, onde ambas dimensións van da man, sen esquecer o xénero, o lugar e o idioma.

Tan singular foi a súa voz que atopou difícil acomodo á hora de incluíla nunha ou outra corrente literaria, labor este que, por outro lado, é complicado case sempre no panorama poético galego dende os anos 80 ata hoxe, pola inxente cantidade de voces que foron aparecendo.

Adóitase incluír a Xela na chamada Xeración dos oitenta, ou poesía dos oitenta; pero podería acaer tamén na dos 90, pois a maior parte dos trazos que caracterizan esta xeración atopámolos na nosa poeta: o anovado tratamento de temas eternos (intimismo da experiencia), a expresión apaixonada, o afán experimentador, o coidado da linguaxe, a sensibilidade novidosa e a case ausencia da carga culturalista. É, precisamente, o culturalismo, un trazo moi propio da xeración dos oitenta que non está moi presente en Xela, pero tamén é certo que, se prescindimos do culturalismo, a súa solitaria voz, ten, efectivamente, moitos aspectos comúns coas voces dos oitenta. Con elas contribúe á consolidación dunha nova estética que vén romper co socialrealismo dos chamados novísimos, unha estética que se inaugura con Con pólvora e magnolias, de Méndez Ferrín, e que se caracteriza, entre outras cousas, pola atención aos aspectos formais, a integración de elementos da cultura urbana e marxinal, o gusto pola experimentación, a reflexión metapoética e, precisamente, a recuperación da temática intimista. Por outro lado, ela fai parte de toda a efervescencia cultural, sinaladamente poética que colle pulo nestes libres oitenta, tempos de renovación literaria nos que proliferan os grupos de poesía (Alén, Rompente), as revistas (Dorna, Luzes de Galiza...), os concursos e o diálogo coas outras artes (lembremos aquí, Tigres coma cabalos, onde se mestura o verso coa fotografía, pero tamén Intempériome, onde había un proxecto de conexión coa música, que se retomou neste ano de homenaxe).

En todo caso, Xela forma parte dunha etapa de eclosión da poesía galega, tamén de mulleres poetas, que algúns chamaron Idade de Ouro cando aínda non sabían a riqueza creativa que faltaba por chegar. Se cadra o problema non é onde incluír a Xela; se cadra hai que facer unha revisión desa sistematización do complexo panorama poético contemporáneo. Xa Anxo Tarrío, no noventa e catro, falaba da imposibilidade dunha sistematización satisfactoria, dada a cantidade de poetas e de influencias novas. Segundo el, nada equiparable sucedera antes; non sabía aínda o que estaba por vir, pois o panorama poético galego actual está hoxe, afortunadamente, máis vizoso ca nunca. Bendito problema o da sistematización. Haberá que deixar que pase o tempo para que a distancia nos dea a necesaria perspectiva que permita abordala con obxectividade.

Mentres tanto, deixemos a Xela Arias sen etiquetas, libre, como a ela lle gustaría. Eu quero hoxe liberala mesmo de todas as etiquetas que se lle puxeron estes meses de homenaxes. A mellor homenaxe que podemos facerlle é ler os seus versos, rozarnos con eles, dedicarlles o esforzo que requiren. Enxelarnos.

(Texto da profesora Ana M. Barral Rodríguez, lido na palestra sobre Xela Arias no I Festival de Poesía Guitirica. Xuño 2021).