.../...
As escolas do ferrado.- (A "Escola de Doloriñas", ese cadro maxistral de Julia Minguillón di máis de como eran aquelas escolas do que eu poda explicar aquí). O Zoqueiro non descansaba, nin no ripeiro nin cos seus relatos, pero eu, servidor, para non caer nunha monotonía narrativa, vou meter uns incisos, que tamén proceden daquelas experiencias:
Desde que cumprín os catro anos, meu pai autorizoume para entrar no seu Sancta Santorum; quero dicir, para subir por primeira vez as escaleiras do cuarto novo, do de fóra da casa, unha construción anexa, recente, na que facía aquelas escrituras, todo o ano, e na que adoitaba poñer escola despois de feito o outono e ata Marzo, séxase, despois de sementadas as agras de pan levar, para remata-las súas clases coa chegada da primavera, ¡coa primeira cucada!, que é igual que dicir, na época de prepara-las nabeiras para convertelas en pataqueiras.
A este tipo de escolas seguían chamándolles de ferrado, pero eu xa as coñecín na súa transición do gran á moeda de curso legal, ¡máis ben forzoso, coa prata retirada e/ou desaparecida! A nova República, a Segunda de España, dera en crear escolas pola tega vella: Unha instancia firmada por tres ou máis veciños do lugar, un ricacho que ofertase un local, unha póliza no encabezamento
, ¡e a recolle-lo escudo indicativo, para fixalo na porta, xunto co pau da bandeira tricolor! Concedíase unha mixta por cada quince ou vinte quilómetros cadrados; o inconveniente estivo en que antes da guerra non deron fabricado mestres suficientes, dos do "M" maiúsculo, dos do Estado; e despois dela, ou xa nela, con tantas depuracións, e con tanto exame patriótico, aqueles de pistola no cinto e credencial en man, a maioría das escolas ficaron vacantes, ou atendidas por substitucións vans, que non obstante adoitaban ser mellores cós propios titulares, ocupados moitos e deles/delas en certos enchufes urbanos do novo réxime, enxoitos e altamente gratificados. ¡O de gratificantes é outra cousa, outro concepto!
Hai que dicilo dunha vez por todas: Aqueles vitoriosos no seu discurso civil, ¡incivil!, das armas en contra das letras, colléranlle tanto medo ao intelecto que, se por eles fose, ¡ata os curas se formarían en Zaragoza, na Academia Militar! Dixérao ben claro Millán Astray, en Salamanca, co seu inefable, "¡Muera la inteligencia!", enfrontándose a Unamuno, acaso ao mellor cerebro da época.
A lembranza do meu primeiro día de escola non quedou en ningún caderno senón na miña cella dereita, pois, como ser vivo que aínda son, conservo esa cicatriz. ¿Quen pode presumir de non esquece-lo seu primeiro día de escola? ¡Eu, aínda que perda a memoria, non! Foi así: á primeira hora da mañá cansei daquel "rolo", cansei de darlle ao pizarrín. ¡Total, para facer e borrar, na miña pizarra, cun capizo de lá, dunha media vella, aqueles redondos copiados dun real que me regalara miña madriña, aos que chamaban "oes". De aburrido, dispareime pola escaleira abaixo, e abrín coa cabeza a porta do fondo, pero..., ¡aquelas escaleiras iniciábanse cunha lastra de lousa, enorme, na que rebotei, partindo a cella en toda a súa largura! Total, unha venda ou gasa que me puxo meu padriño botando man dunha arañeira da corte máis próxima; cando parei de sangrar, lavoume con auga de sal e aplicoume como cicatrizante unhas gotas de celidonia que fora recoller ao valado da aira. Meu pai, que baixara a por min, olloume con cara de sarxento, e só me dixo:
-¡Da escola non se pode saír sen permiso do Mestre, nin para mexar!
Non é que meu pai fose un Sarxento, que de Cabo non pasara, ¡pero, iso si, Cabo da Escuela de Analbafetos do Rexemento Zamora, de gornición en Ferrol!, onde tomou conciencia da súa vocación pedagóxica.
Aos de Montecubeiro víñanos ese espírito docente de máis alá, concretamente do noso convento beneditino de San Cibrao, do que temos a primeira referencia documental, coñecida, precisamente dun litixio xurdido nesta Comunidade pola deposición do seu abade Iolino, coa subseguinte elección dun tal Martín, un monxe cunero traído do convento de Ribas do Sil. Irmáns si, pero a vaquiña para o mellor ofertante, ¡incluso nos priorados! Con este motivo, os nosos acudiron ao Papa, daquela Inocencio IV, no 1249, que mandou abrir un expediente informativo, que iso era a mellor forma de cicatrizar aquela ferida... ¡para quen descoñecese a efectividade das arañeiras!
Este cenobio naceu para granxa, pero acabou de escola, ilustrando aos granxeiros, a tal punto, que este Monte Cubeiro pasou séculos enteiros exportando mestres, e non só mestres pois hai constancia nos Archivos de Indias, en Sevilla, de que un rapaz do noso Montecubeiro, un tal Pedro Muñiz de Carvajal, solteiro, fillo de Ana Muñiz, ¡e se cadra, dun frade!, foi o primeiro dos emigrantes galegos ás Indias se se fai abstracción do cronista Juan de Betanzos, e tamén daqueles aventureiros da expedición ao Pacífico, que partiron da Coruña no ano 1525, comandados por Fray García Jofre de Loaysa, que por certo foi un fracaso, e tiveron que volverse do camiño, embarcando, o antedito Muñiz de Carvajal na susodita Sevilla, no ano 1560, como servente do Licenciado Briviesca de Muñanotes... ¿Ti es Licenciado? ¡Daquela leva Secretarios! En canto ao noso: ¿Tes cultura de frade? ¡Daquela, emigra!
Coa bagaxe que levaba meu pai, quinta de 1917, chegou ao Ferrol e preguntáronlles, de entrada, regulamentariamente, polo seu oficio, para dar os destinos: "-¿Eu? ¡Mestre de escola!" "¿A ver, logo, como escribes...?"... -"Daquela quedas nomeado Cabo, e o teu destino será dirixi-la Escola dos Analfabetos". Os seus compañeiros, os menos doutos, fóronse, no ínterim, alternativamente, de mozas a Neda, ou a enfrontarse cos obreiros do Tear de Tejero, daquela en folgas, habitualmente, día si e día tamén!
¿Está claro quen lle deu o título de "mestre" a meu pai? ¡O propio Coronel do Rexemento de Zamora, de gornición en Lugo pero destacado, primeiro a Ferrol, e despois a Monforte, unidade especializada en folgas, que non en folgar! ¡Todos eles, menos o pringón de meu pai, que o proclamaron, segundo queda dito, Cabo desasnador da súa Quinta! ¿Meu pai? Un desagradecido, pois, con eses honores, e sempre se lamentou de que o Exército sublevado, aquel de 1936, era un fato de farsantes e de vaidosos incultos, frustrados, sucesivamente, reiteradamente, polas derrotas de Cavite, de Santiago de Cuba, do Annual...! Estaba lonxe de imaxinarse que eu, seu fillo, grazas ao Exército cheguei a ter tres anos de fonda, ¡gratis, e nada menos que en Madrid! Un tempo precioso que me permitiu chegar, de labrego, de zoqueiro, a chupatintas. ¡Un Malvado Carabel da Banca, outro émulo daquel personaxe de Wenceslao Fernández Flórez!
Volvendo ao asunto da escoliña rural: Con só ve-lo mobiliario respectivo era abondo para diferenciar unha escola privada das públicas, pois nestas últimas esixíase, e dotábanas, de pupitres, xeralmente de dúas prazas, ¡con respaldo! Debémoslle á pintora lucense Julia Minguillón, muller do falanxista Leal Ínsua, un cadro costumista que é todo un poema, incluso na súa rotulación, "La escuela de Doloriñas", onde se perciben, onde inmortalizou, tódalas particularidades do ensino privado.
No cuarto novo, o da, nosa, obra nova, o elemento central, principal, era aquela mesa de comer cos invitados no primeiro día da festa do Santo (San Cibrán, ou San Cibrao), que por causa do nome coido que non se me vai enfadar, e logo que, ademais de bispo, é dobremente paisano meu: ¡medio mouro, africanista coma min! Para o segundo día da nosa festa sempre se subiu a merenda, chovese ou fixese sol; as alforxas e mailo saco do pan, ¡pantrigo!, na albarda da besta, que o resto ía na nosa, ¡na nosa albarda, nas propias costelas! Se chovía, para un pendello daquelas casas que circundaban o torreiro; do que non, cómaros, sempre rozados e sempre pacidos, que había o diaño deles, antes da Concentración, claro, nas inmediacións do atrio; tan próximos, que se oía perfectamente a música, pero neles non se bailaba porque as canelas resentíanse de leva-lo peso do condumio, de tanto ir e vir, de tanto subir e baixar, pero tamén da xolda do véspera, verbena incluída. Algo mellor estaban os que se quedaban en San Cibrao, dun día para o outro, pagándolle o real da cama ao señor Vicente; ¡unha cama campeira, de palla, que era a forma ideal, indirecta, de resarcirse dos prexuízos daquelas estrumes! Caso á parte era o daqueles encordiantes que durmiran nunha corte de Reigosa..., ¡retirados da circulación pola propia Comisión das Festas ao menor desmando ou abuso en que incorresen!
Aquela mesa, a das escrituras de meu pai, con tres caixóns abarrotados de papeis, ¡de barbas caleadas!, tiña a súa historia: Flanqueábase por un dos laterais cun banco de respaldo, longuísimo, que estaba feito de táboas de castiro dunha soa peza. Polos outros, seis ou sete cadeiras, co asento de esparto. En día de máxima asistencia, era doado botar man dun daqueles tallos da cociña. O mestre adoitaba estar de pé todo o día, pois, coa diversidade de idades e con aquela disparidade de coñecementos, forzoso era personalizar, tanto nas leccións como nas contas e demais exercicios daquela concorrencia tan dispar.
Gradualmente: A escolarización, ¡que máis voluntaria, imposible!, non comezaba ata o uso de razón, sete anos segundo a Igrexa, pero a causa non estaba na "razón" senón nas outras realidades, nas penurias, no camiñar polas corredoiras, máxime se o rapaz tiña que ir lonxe, que casos había dunha legua, ben medida e mal andada, salvo que puidesen aproveitar algún atallo polos carreiros das leiras. Todo, en todo caso, ou espiñento ou enchoupado, fosen camiños ou carreiros. Neste caso, a comida, o xantar, en seco, ía, levábana, en senllos fardeliños, de lenzo ou de liño, colgados do colo, e os seus, ¿beneficiarios?, comíana na casa da escola, de paso que quentaban as manciñas; ou nos pendellos, se facía bo tempo, mentres os seus condiscípulos ían as respectivas, se lles cadraban cerca! En canto ás rapazas, ata que veu a República cos seus escándalos, con aquelas innovacións sociais, era un escándalo deixalas ir cos rapaces ata a escola; ¡e logo que non tiñan que facer o Servizo, nin saír polo mundo, que estaban ben nas casas, gardándolles as ovellas e mailas cabras aos morgados...! Se cadra íalles mellor así, pois, como nada sabían, nada entendían e nada esixían...! O delas era estar a monte, a monte de Venus, para criar, nalgún caso, unha ducia de fillos; ¡unha ducia de escravos! O meu, iso de escolarizarme con só catro anos, foi un privilexio providencial; tanto, que de non ser así mal chegaría a doutorarme nisto das escolas de a ferrado!
¡Pizarra, pizarrín e..., vogais! As primeiras pizarras, as primeiras e mailas dos pobres, ¡case todos!, faciámolas cunha lousa da canteira da Mouriña, escuadradas cunha serra vella e puídas co esperón de afia-los fouciños, ou coa pedra das gadañas. ¡En todo caso, de puídas, daban a cara! Os pizarriños mercábanse na feira, por paquetes; e despois, na escola, a falta de cromos, ¡quen os viu!, permutábanse por outras argalladas. Eran bos, duradeiros, pero aproveitabámolos ao máximo, embutidos, mangados, no burato da mola dun canuto de bieiteiro; o peor do caso era que así engordaban, e aos máis cativos case non nos cabían entre aqueles dedos tan miúdos, ¡tan miúdos e xa calosos! Despois viña o alfabeto, completo, por suposto que en castelán, pois había que pensar no Servizo, nas quintas, e a ningún pai lle gustaba que os seus fillos recalasen no "Pelotón dos Torpes", ¡por se aínda non ascendera aquel Sarxento Instrutor, aquel de marras...!
Pasiño a paso, á forza de borrar garabatos, chegábase ao Silabario, á Cartilla, empezando polo Cristo de Velázquez, ¡a Cara de Christus!, para seguir co, "Mi ma-má me mi-ma". ¡Miñas pobres, que onde non hai fariña, nin hai humor nin se lava a camisa!
Para pasar ao papel, ao papel e ás plumas de coronilla, aqueles cartapacios, aqueles partacolos, aqueles armatostes de papel de barba, cosidos, a posteriori, cun bramante, de algodón ou de liño, que nin que fosen unhas partillas xudiciais, era precisa a reválida pizarril, ¡dá-la talla! ¿Quen ousaba estragar papel, ou derrama-la tinta, semellante luxo, sen te-la man educada? ¡Ninguén, nin rico nin pobre! Ao papel só ían os grandes problemas, aqueles da regra de Tres, ou de Réditos, ou de Falsa posición, que era unha especie de álxebra numérica, por axustes e aproximacións, por supostos comparativos e por substitucións; en todo caso, un tipo de matemática elemental, hoxe desaparecida. Tamén se escribían con tinta os modelos de cartas, particularmente as namoradeiras, que era unha vergoña encargarllas ao próximo, maiormente aos descoñecidos; as instancias, os recibos, as coplas... Culminábase esta Licenciatura práctica, doméstica, emulando ao mestre na súa caligrafía, fose en letra inglesa ou en redondilla, pois a cultura medíase, ¡mediuse moito tempo, durante séculos!, polas inflexións, seguras, enérxicas, soltas, armoniosas..., da caligrafía!
Meu pai foi o primeiro daqueles Mestres de Montecubeiro que incorporou ao seu ensino os libros do célebre pedagogo Dalmau Carles, que llos conseguía en Barcelona, quentiños do prelo, súa tía Ramona (Ramona Lombardero San Miguel, aquela cinsenta que pasou de se-la criada dos Salmerón a nora do ex-Presidente, por entón desterrado en Lugo, familia que non só a aceptou senón que a cultivou poñéndolle dúas institutrices, unha delas francesa, coa que pasou, coa que ascendeu, ¡en tres anos!, de analfabeta a políglota.
Aquilo, aqueles libros, aquela "álxebra", aquelas enciclopedias, para a nosa terra, naquela época, foron un salto no baleiro. Coñecementos, autodidactismo, que puido, ¿puido realmente?, aproveitar meu pai para facerse Mestre con maiúsculas, Mestre do Estado, en dous ou tres anos, por libre, acolléndose ao Plan Calleja, ¡pero...! Se viaxaba a Lugo, de tan lonxe e tan a miúdo, cansaba a besta, que ata tiraría a cría, unha cría do contrario, unha muliña, ¡das que tanto precisaban os casteláns para a as súas aradas latifundistas!
Por parte, estaba aquel esforzo hercúleo de simultanear ripeiro-labranza-escrituras e contratos-sentenzas do galo e da Pascua-coplas de crimes e outros sucesos, coa escola...; ¡escola diúrna e/ou nocturna, segundo a estación! É ben certo, con Ortega y Gasset, que cada quen é el mesmo e mailas súas circunstancias; indeclinables, e por veces insuperables, circunstancias. El non se fixo a si mesmo, que apenas se alzou, pero a outros preparou, a outros alzou, considerablemente, tan bos cristiáns que, de aprobados en Lugo, e xa polo franquismo adiante, mesmo chegaron a ameazalo, ¡por competencia ilegal, que eles, aqueles corvos azuis, quedábanse sen asistencia nas súas escolas, nas "Nacionales"! ¿Quen debería denunciar a quen, se lle fixesen caso na Inspección? ¡Deu-los poña de xeonllos na Escola Celeste, por..., como pouco, por desagradecidos!
¿De xeonllos, coas pizarras e/ou cos libros na man, nas dúas, para mante-lo equilibrio; varapaus, tiróns de orellas, palmetas..., como chegaron a facer, en disciplina franquista, nalgunha escola desta bisbarra? Nunca, en ningún caso, por grande que fose a trasnada, pois meu pai, para os correctivos, só utilizaba a súa cara, ¡a súa!, con aquela expresión tan severa, ¡tan severa, e tan eficaz!
Queda moito por referir acerca destas pedagoxías rurais do segundo terzo do XX, pero..., ¡isto non é o Espasa senón unhas simples olladas ao pretérito, como antes se dixo, no propio espello da Historia Local, ou non tan Local!
.../...Gómez Vilabella, Xosé M.
