Aquel zoqueiro (7)

.../...
Pola tarde a lección versou acerca dos cereais. Saíu esta materia porque me dixo o tío Xosé que a mellor ximnasia para facer "muñeca", e con iso domina-las ferramentas de corte, os movementos daquel oficio das zocas, consistía en acudir ás segas a Castela, tornando polas de Chamoso, pois o fouciño facía milagres niso das articulacións...

Por aqueles días, por aqueles tempos, a enésima contribución da vella Gallaecia ao desenrolo castelán, ao seu centralismo, consistía no desprazamento anual das cuadrillas de segadores, que case sempre ían a tiro fixo, a patrón sabido, polo menos inicial. Despois, polo San Froilán, o mular, a outra forza tractora; uns, a tirar do fouciño; e os outros/as, a tirar do arado; do arado, das carretas, dos trillos, das sacas de pan trigo... Os caporais de Montecubeiro chegaban ata os arredores de Toledo, cos fouciños preparados polo Queitán de Bascuas, pois as augas do Mazo dos Penallos, (q.e.p.d. xa que enterraron aquel mazo tan servizal, sen necesidade, por non facer unha ponte, ou unha desviación, na estrada DP 16.11), eran máis puras, máis acedas e máis frías cás do Tajo toledán, así que, eles, ás espadas, e nós, aos fouciños! A saída, a contrata, para os de Lugo-Norte, invariablemente pola praza de Santo Domingo: A fatados, coma os quintos, só que neste caso dous terzos de homes e un de mulleres e de nenos. Case sempre de zocas, que lles ían mellor cás alpargatas e cás abarcas para patea-los pallocos trigueiros, duros coma couces de toxo, que aquelas especies, aquelas variedades de entón, logo parecían as canas do azucre. As mulleres, de pano fresco, clariño, da tenda; e os homes, de pucha, que as pallaregas mercábanse de Astorga en adiante. Iso de que levaban consigo a gaita, a outra..., ¡son contiños folclóricos! En canto aos rapazolos, -nin menos de dous, nin máis de tres, por cada ducia de fouciños-, ían a corpo xentil, co posto, pois para cargar porróns días virían, ¡con máis calor que paga!

Contoume o Zoqueiro que un rapaz de alí mesmo, de Caraño, estreara uns calzoncillos, non se lembraba se de liño ou de baeta, que llos proporcionara súa nai por se rachaba o outro pantalón, o de fóra, para que non se quedase coa ferramenta ao aire, pero o pobre, ¡a falta de costume!, no tren esqueceuse de baixalos cos outros..., ¡e daquela non tivo máis remedio que tiralos á vía! En canto ao tren, xa que imos pola vía, o máis significativo é que volvían nel tan entumecidos e cansados que, por duras que fosen aquelas táboas, mesmo lles parecía que saían do inferno para entrar na gloria. Polo que fai ao gando mular, os casteláns, para amansalo ao seu xeito, xa viñan de compras o 13 de Setembro (Adai), seguindo polo San Froilán e rematando nas San Lucas de Mondoñedo. Do tren pouco máis se falou, que o tío Xosé estaba ben amolado de que non se levase a efecto aquela vía, xa firmada por El Rei, de Monforte a Ribadeo:

-Seica ía pasar polo mesmísimo Caraño, cun túnel aí na Ferradura..., pero eses chulos de Lugo quixérona desde Coruña…, así que a nosa quedou para cando volva a haber república!

-¿Tanto nos interesaba? –Atrevinme a obxectar.

-Obxectivamente que se di, unha vía que levase a Ribadeo, e non só aos bañistas de Madrid, enlazaría cos vapores de toda Europa, particularmente cara á Gran Bretaña... O noso é librarnos desas montañas de León; o noso é o mar... ¿Para que coño se vai producir se non temos a quen vender, onde están os estímulos...?

-Vender e comprar, que así se move o mundo, ¿non si? –Obxectoulle aquel cativo sabichón.

-¡Iso, iso! Mira, ho, que xa tratamos diso esta mañá. Esta autarquía, teórica máis ben, da que falan os fascistas, éche unha matrácola de cuartel, que todo o teñen na Intendencia, na Intendencia e nos polvoríns, porque eles compran e pagan, ¡ou requisan!, cos cartos do Estado, ¡cos nosos! Na vida civil para ter cartos hai que vender, cousas ou servizos, e só se pode vender aquilo que nos demandan, aquilo que precisan ou cobizan os outros. Eu estou aquí, ao xornal, porque precisades zocas... ¿Enténdelo? Esta Galicia é unha terra rica de xente pobre, que llo oín dicir ao Mestre Arximiro Rico, ese que degolaron aí arriba, na Serra, e precisamente por ensinar, por dicir verdades. Se a terra é rica, que niso concordo, o que procede é tirarlle cultivos, e con iso, cos produtos obtidos e transformados, axeitados, fagamos cousas útiles, apetecibles... ¿Que vale máis, un bidueiro ou un saco de zocas? Esa é a cuestión: ¡engadirlles valor ás cousas!

Tempo adiante tiven que estudar, entre outros, a Keynes, a Henry Fayol, a Samuelsón...; ¡e total para concluír sabendo o mesmo que me explicara aquel Zoqueiro; iso si, sen curvas logarítmicas. ¡Un simple zoqueiro de Caraño! ¡Como non o vou admirar, e incluso dedicarlle este libriño...!

Outra visita tivemos aquel día, pero xa á noite, que veu un fillo da Carme do Arrieiro, de Maxide, en busca de meu padriño para que lles fose sangrar unha vaca, que non sei que lle pasaba. Como meu avó coxeaba, o rapaz tróuxolle, previsoramente, a súa besta, unha torda máis esfameada có burro dun xitano. Levouno e volveuno a traer, así que en cousa dunha hora xa estaba connosco, xunto do ripeiro, e coa operación efectuada. Daquela comentoulle o tío Xosé:

-O que lle sobra á Carme, fáltalle á besta, que ata non sei como puido contigo; ¡será porque as bestas non teñen cartilla de racionamento...!

E con isto deron en ocuparse da boa señora: Do que comentaron, deducín que, aínda que lle chamaban "Carme" era máis ben un bolo de carne, ¡ben lustroso por certo, que así tiña a pel de estirada! Viñera desa parte de Riomol, unha terra de boa toponimia; seica fora criada dun Alcalde de Castroverde que chegou gordo á Alcaldía, ben honrado e ben herdado, así que pouco deu que manter! O caso é que se ben nutrido estaba o Amo, a Criada..., un colchón! Eu viña notando que a xente sorría cando falaban dela, pero na miña inocencia nunca lles vin a graza ás tales picardías. Caíame ben, iso si; mellor có seu home, aquel antigo Arrieiro que se pousara, ou asentara, no noso país, quedándose cos xuramentos pero sen a recua. Procedía da parte de Astorga, exactamente do Castrillo dos Polvazares, pero sempre o coñecín de caseiro dos López de Maxide.

Entre a trama de meu padriño e mailo urdido do Zoqueiro, a cousa quedou así: Aqueles López eran dous irmáns, un das dereitas e outro das esquerdas, ¡a xogada completa! En canto aos seus nomes de pía, mellor os deixamos no pión respectivo, para que amolenten, pois, para ser cristiáns vellos, faltáballes unha coada, con cinsa! O xergo, o que era das esquerdas, fora predicador naqueles mitins da partitocracia, antes da guerra, e dicíase que falaba ben, que igual parlaba do que sabía como do que inventaba, ou do que oíra, aínda que fose sen entendelo. O seu estribillo era: "Xa o dixo Marx no seu Kapital..." E como lle gustaba á xente iso de falar do capital, maiormente da dote das mozas, estábanlle atentos para ver se atopara, ou ensinaba, unha boa receita para esculca-las ricas, pero non debía ser tal xa que andaba facéndolle as beiras a unha moza máis ben pobre.

Un bo día, ou por mellor dicir, un mal día, desapareceron os dous López. ¡Os dous! Quen seguía no país era aquela moza pola de estaban pirlados os dous irmáns.

O Arrieiro, que daquela estaban de caseiros na Graña, e sobráballes tempo, adoitaba irlles traballar, ao xornal, aos López de Maxide. Chegou á casa deles, como de costume, cedo, atopándose coa porta do pozo aberta, cousa que non tiñan de costume, cerrándoa cada vez que quitaban auga, maiormente para que non lles entrase bichería. Nin chamou para entrar na vivenda pois a porta do portalón tamén estaba aberta; mirou por todas partes, e..., ¡nada, ninguén! En vista do estraño do caso saíu para buscar veciños, por se lle daban razón dos López, que aínda que se levaban mal, no traballo non lles quedaba outro remedio que andar xuntos, pero..., ¡tampouco!

O pozo aberto foi o que máis lles estrañou; tamén aos veciños; e logo que o balde estaba abaixo, e non arriba, no gancho de colgalo. Á vista daqueles indicios ataron ao Arrieiro cun trelo, que o pasaron pola mesma roldana do balde. Baixou tranquilamente, facendo pé nos estrobos ou entrantes da pedra das paredes, que o pozo era cadrado e non moi ancho, abarcándose ben de parede a parede, ¡pero...!, cando aínda non chegara ao nivel da auga, pegoulles un berro aos do brocal para que tirasen do trelo, para que o subisen: -"Un deles, polo menos un, está aquí abaixo, afogado...!"

O Arrieiro, recuperado daquel sobresalto, animouse a baixar de novo, pero esta vez con dous trelos..., ¡para subi-lo cadáver, un, un só, que non había máis! ¡Era o López das esquerdas! Do outro, o que é no pozo, nin rastro.

Foron os propios veciños os que lle propuxeron ao Arrieiro que atendese ás dúas propiedades, pero vivindo na casa de Maxide, que era unha señora casa, e aquel gando non se debía dar por mostrenco, de momento! Pasados dous ou tres meses apareceu por alí un Avogado de Lugo, con poderes do outro López, do das dereitas, do desaparecido. Aquel documento procedía da Arxentina, e viña legal, visado polo Cónsul. A cousa quedaba clara: O ausente, o fuxido, matara ao irmán, nin se soubo como, e despois diso tirouno ao pozo, largándose na besta da casa..., ¡para coller o primeiro dos barcos que saíse para América! A quen lle deixou aquela egua, ou quen a recolleu no peirao, iso nunca se soubo.

Xa como coda daquel crime, quédame por referir que entre meu padriño e mailo Zoqueiro, cada un aportando o que sabía, estiveron comentando que aquel Arrieiro como realmente se chamaba, que así estaba na súa cédula persoal, era, "Don Agustín de la Puente y Carro", e non A-gustiño, segundo dicían algúns da veciñanza, ás súas costas, claro. A cousa seica viña de que lle preguntaban á Arrieira, con toda malicia, que como lle ía co seu home...; e ela respondía, invariablemente: -"¡Ai, a gustiño, do mellor, que me fai feliz, sempre a carón, maiormente desde que se apeou das mulas!". A picardía viña dos chismes de que ela, a pretexto de ir a miúdo á súa casa de Riomol, aproveitaba para verse co seu antigo amo, con aquel Alcalde...

O que non me souberon dicir, e iso que llelo preguntei, foi o significado daquel nome do rueiro da Graña, pero non tiven problema pois, onde remataba meu avó comezaba meu pai. Explicoumo na primeira vez que veu á casa desde a súa escola de Pousadela:

-Mira, neno, ese castro que hai na Graña, baixando para Gondel, indica que antes dos romanos xa se decruaron e traballaron esas agras que agora dicimos da Fonte do Lodeiro. Un lodeiro xa sabes que é unha árbore... Aqueles labregos vivían nese outeiro – fortaleza... A todo isto viñeron os do calzón rabeno, que chamarlles romanos aos tales é como chamarlles árabes aos mouros, que de pura raza só eran os seus centurións, tan esfameados e tan raspiñeiros, tan folgazáns, que obrigaban aos do país a traballar para eles, depositando a gra, entre tanto a ensacaban para levala, nunha especie de huchas de madeira, e tamén en ánforas de barro, nuns granarium, ou celeiros, que de aí vén o nome que lle quedou ao lugar, ¡as agras da Graña!

Cenamos co caldo que sobrara de mediodía, que estaba mellor de requentado; máis espeso, boísimo! Para redondea-la comida, a madriña tirou de tixola, que me reclamara á tardiña para axudarlle naqueles mesteres, empezando por lavar as patacas, que na miña casa era un rito pois o avó non consentía bota-las paras no caldeiro dos cochos se non ían ben lavadas, e despois pelei as suficientes para face-las tortillas. Ela, no entrementres, subiu ao poleiro para baixa-los ovos do día; e tamén picou un par de chourizos para darlles contido e sabor ás dúas tixoladas, dúas, porque ao Zoqueiro non lle gustaba a cebola, que dicía que tiñan máis follas cás escrituras de meu pai, e que el non as lía, que non pasara da Cara de Christus.

Esta limpeza explicábase porque dicía o avó que a saúde está no aseo, maiormente no dos porcos, que son irmáns xemelgos dos homes, "nosos irmáns", que teñen o seu interior cravado no do home, engadindo que Deus non nos fixera a imaxe e semellanza súa, ¡en absoluto!, senón que experimentara no porco, co porco, asignándonos, iso si, un cacho de espírito anxélico, que por algo nos quedaron algunhas reminiscencias do cortello, quere dicirse, porcalladas e cochadas, tanto no ser coma no estar.

Meu padriño, entrementres lle atizaba ao pote grande, ao "dos irmáns", preparouse unha cachimbada, e comentoulle á avoa que se lle acabara a picadura, o tabaco, e que tería que pasar sen el ata que fose busca-la súa ración ao estanco do seu consogro, pero a avoíña propúxolle:

-¡Ai, ho, fai coma o señor Vicente da Ponte, que maldito febra queima, que recolle as follas dos tróqueles, e de sequiñas..., tabaco gratis!

O patrucio mirouna con ollos de conmiseración:

-Ben sei que o dis pola túa ignorancia, que noutro caso pensaría que me queres antepoñer. Muller, os tróqueles teñen un principio activo que se chama "digitalina", e o pobre do Vicente vai sufrir cada taquicardia que nunha delas..., ¡á porta inferi! Voullo dicir, mañá mesmo, que levarei as vacas ao prado das Cavozas..., ¡a ver se chego a tempo de evitarlle un suicidio!

Despois da cea, coa expectativa da ruada non me durmín encima da artesa, como tiña por hábito, por mal hábito, ata que se decataba meu avó, tronzándome o primeiro dos sonos, o máis guapo, o máis restaurador, sempre cun forte, ¡Veña, encarrelarte na cama, que non es ningún gato!
-.-
Aquelas ruadas eran a prensa oral de cada rueiro, a única prensa libre, por máis que non dun xeito absoluto porque había que ter coidado con certos falares, maiormente cando estaba presente algún veciño daqueles que adoitaban invitar á Garda Civil, fose nas tabernas ou nas propias casas.

Naquela primeira noite do Zoqueiro, coa invitación referida, alá que nos fomos, á Casa Grande, Zoqueiro incluído, que levou as zocas do día, catro pares, xa cepilladas, nun saquete de liño que lle emprestou miña madriña. Os repenicos, tanto o estreito coma o ancho, o de marca-la sola, cravounos, enfundounos, en senllos carozos de millo, para que non lle perforasen a saca.

Dixen "fomos" por esa forma xenérica, habitual, colectiva, de falar, pero debo exceptuar a meu padriño, pois ese, por promesa, nunca pisaba a Casa Grande, en plan de diversión se entende; axudarlles, si, no que puidese, mesmo no paristallo das vacas, que iso era outra cousa, obrigas veciñais. Non podía esquecer que o morgado da Casa Grande, aquel veciño de porta con porta, lle dera un sobriño; certo, pero non recoñecido, con tódalas consecuencias do caso, partición da casa incluída. Miña madriña, que o perdoaba todo, absolutamente todo, así a cravasen nunha cruz, ela si, acendeu cun tizón aquel faroliño de queroseno, pero como o viu máis mouro có pote, apagouno, e deulle unhas fregas cun trapo de lá húmido. Despois botou o paniño da cabeza un pouco para adiante, á vez que recollía aqueles peliños brancos que lle amosaban en cada sen. Por último baixou do torno correspondente aquel mandil áspero, urdido con liño e tramado con lá, que o tinguira con caparrosa na auga dunha pota na que cocera previamente cascas de amieiro verde.

En canto ás ruadas da posguerra, toda a década dos corenta, dicíase que nada tiñan que ver coas xoldas dos primeiros trinta; logo, xa que tan divertidas eran, ¡como non serían as anteriores, das que nada me lembro pois nada podo lembrar delas dada a miña infancia! A xente daqueles anos, comparada coa que veu despois, coas cicatrices máis avanzadas, que non curadas, fixo milagres; ¡tantos, que ata inventou o pan de patacas! É certo que tamén houbo risas, pero soaban a oco, a ensaio teatral; o predominio estaba nas pullas, nas chanzas irónicas, no humor vitriólico, tirando a fel. O que é indiscutible é que a nosa alma, resucitada, rediviva, naquelas ruadas, naqueles rueiros, foi, estivo, nestes profesionais a domicilio, fosen zoqueiros, carpinteiros, albaneis, costureiras, cavadores, segadores, malladores… Por medo ou por resignación, a ninguén se lle pechaban as portas, tanto se viña de camisa branca como se a levaba azul, ¡aínda!
.../...