3. Festas asociadas a Santuarios
O santuarios é un lugar de culto simbolizado por unha ermida, capela ou igrexa parroquial ao que acoden devotos pertencentes non só á comunidade parroquial na que se empraza o recinto sacro senón tamén doutras comunidades, segundo o "territorio de gracia", que emane do mesmo. Este territorio de gracia ou influencia está ligado ao poder de convocatoria e fama milagreira da entidade sacra, obsecto de veneración do santuario. Polo tanto, so resta acudir individualmente o en grupo, acto que pode levarse a cabo no mesmo intre en que o devoto prega a intercesión da imaxe sacra ante unha petición de índole material ou espiritual; ou, logo de que a entidade sacra lle outorgou a petición solicitada. Námbolos dous casos, o devoto acode ao recinto sacro para cumprimentar a promesa por medio dunha serie de rituais e ofrendas.
Por outra banda, a dimensión sacra do santuario complementase cunha profana, na que os diferentes carruseis, os postos de churrasco e polvo, o xantar familiar, e a posterior verbena danlle un sentido pleno á romaxe, que participa -como acabamos de ver- dun dobre escenario: o sacro, simbolizado polo templo; e o laico, representado polo campo da festa.
Neste concello podemos distinguir seis santuarios: o Santuario do San Xiao (S. Julian, Baltar), onde se celebra a festividade do San Xiao, catorce semanas despois do martes do Antroido, coincidindo sempre en martes. O Santuario do San Adrián (Fitoiro, Bretoña), no que o terceiro domingo de Xuño se conmemora a festividade do San Adrián. O Santuario do San Antón Abade (Miñotelo, A Guarda) no que se festexa a festividade do San Antón Abade o sábado inmediato á festividade litúrxica. O Santuario do San Cosme (Castiñeira, Bretoña), no que se realiza a festividade do San Cosme os días vintesete e vinteoito de setembro. O santuario do San Cidre (Tellán, Saldanxe), onde se celebra a festividade do San Cidre (San Isidro) o quince de maio, aínda que o primeiro sábado de agosto se conmemora na igrexa parroquial de Saldanse a festividade do San Cidre e o San Miguel. Finalmente, o Santuario da Trindade no que se conmemora o segundo domingo de xuño a festividade da Trindade.
Con respecto ao territorio de gracia o influencia dos santuarios cómpre dicir que abrangue en gran medida ao ámbito municipal e as parroquias cercanas aos santuarios mais xa pertencentes a outros concellos limítrofes co da Pastoriza, como Castro de Rei, Riotorto, Meira, A Pontenova, Mondoñedo, e Cospeito.
Dende unha óptica histórica, o santuario que conta cunha maior antigüidade e o do San Cosme (Castiñeira, Bretoña) pois fundado entre finais do século XV e principios do XVI, aínda que a primeira referencia documental, que se conserva del é do ano 1749, segundo consta no Libro parroquial de Fábrica de Bretoña dos anos 1743 a 1887. Tamén, neste memo ano, temos referencia documental do Santuario do San Adrián. Os demais podemos datalos dos séculos XVII (San Xiao e San Cidre), e XVIII (San Antón Abade e a Trindade).
En canto as rogativas ou motivacións, que moven aos devotos a entrar nunha comunicación de rogo ou súplica cos entes sacros, é mester distinguir unha serie de santuarios como os de San Xiao (Baltar); o San Adrián (Bretoña); e o da Trindade (Vián), que son receptores de doenzas humanas. Ao Santuario do San Xiao (Baltar) acoden os romeiros por doenzas da vista, verrugas, reuma, cabeza. Algúns veñen tamén por enfermidades de animais. Pola contra, aos santuarios do San Cosme (Bretoña); San Antón Abade; e San Cidre, os devotos acoden por doenzas de animais: cochos, eguas, vacas. Hai anos, había devotos, que traían as vacas e facian con elas pequenas procesións ó redor dos santuarios. Sen embargo, tamén hai algúns devotos, que acoden ao Santuario do San Cosme por doenzas humanas.
E chega o momento no que os romeiros acoden fisicamente ao santuario para cumprir coa promesa ofrecida á entidade sacra. Ésta, como dixemos anteriormente, pode levarse a cabo no intre de facer a petición e, polo tanto, trátase dun cumprimento "a priori"; ou ben pode realizarse logo de que a entidade sacra conceda a rogativa e, neste caso, e un cumprimento "a posteriori". A promesa está reflectida nunha serie de rituais e ofrendas, propias dunha liturxia oficialista; e, tamén, noutros peculiares dunha liturxia popular. A liturxia oficialista, a nivel de rituais, centrase na celebración de misas e na procesión. Antano, oficiabanse varias misas nos santuarios do San Cosme (Bretoña), do San Xiao (Baltar); dúas, no da Trindade (Vián), e unha no do San Antón (A Guarda), e San Cidre (Saldalxe). Hoxe, debido a escasez de cregos, as misas son oficiadas polo mesmo párroco. Logo da misa solemne, que adoita oficiarse ou concelebrarse a primeiras horas da tarde, sae a procesión na que cómpre distinguir unha serie de elementos especificos: a cruz e o estandarte parroquial, levados por fregueses das parroquias. As diferentes imaxes de devoción, portadas nas andas por devotos das distintas entidades sacras. Así, no Santuario do San Adrián, saen as imaxes do San Adrián, do San Estevo e a Virxe do Carme; no do San Cosme, as de Santiago, San Cosme e Santa Rosa; no do San Cidre, as da Virxe da Cabeza e San Cidre; no da Trindade, as da Inmaculada, Trindade, Virxe da O e San Xosé; no do San Xiao, dúas imaxes do Santo. Por baixo dalgunhas imaxes de devocion, como é o caso da Trindade, adoita ir algun devoto ofrecido de pé, ou de xeonllos. (Blanco Prado, e Pernas Bermúdez, 2002, páx. 81) Acompañando á procesión van tamén o párroco ou cregos concelebrantes, algúns membros da orquestra -se hai festa profana- e os devotos, colocados se distinción de idade e sexo. As ofrendas de carácter oficialista, revisten dúas modalidades: por unba banda, as misas, que adoitan ofrecer os devotos nos santuarios do San Xiao (Baltar), San Cosme (Bretoña) e no da Trindade (Vián), e que o crego procura oficiar neses recintos sacros no transcurso do ano; doutra, temos a esmola en metálico, que o romeiro adoita aportar no intre de poñer o santo; no momento no que o sancristán recolle a esmola dos que asisten á misa; e, tamén, nos dous petos das capelas do San Antón (A Guarda) e do Adrián (Bretoña), que posúen unha abertura ao exterior do recinto sacro.
A liturxia popular está reflectida nunha serie de rituais e ofrendas. Con respecto aos rituais é mester mencionar que hai anos moitos devotos viñan andando aos santuarios dende o seu lugar de orixe, individual o en grupo; e de pé, ás veces descalzos, e de xeonllos o último tramo. Hoxe, aínda que a maioría fan a viaxe en coches particulares, segue habendo algunha pervivencia deste ritual.
Así, podemos apreciar como hai devotos, que acoden camiñando aos recintos sacros dende diferentes entidades de poboación, pertencentes ao concello de A Pastoriza, e tamén doutras que forman parte de parroquias foráneas mais limítrofes co devandito concello. Ao chegar ao santuario, os romeiros entran en contacto co sagrado. Isto motiva que dean unha ou máis voltas ao redor do mesmo de pé, e ás veces descalzos. Nas súas mans adoitan levar unha inmaxe pequena do Santo ou da advoación mariana, así como corpos de cera, que representan ao gando vacún e porcino; e ao corpo humano, total e parcialmente. Este ritual segue realizandose nos santuarios do San Cosme, Trindade e Xián. Hai anos algúns gandeiros adoitaban traer algunhas reses de gando vacún aos santuarios do San Cosme, San Cidre e o San Antón cunha finalidade profiláctica e sandadora; alí soían dar co gando unha ou máis voltas ao redor do recinto sacro ou acompañaban á procesión, logo da misa solemne. Posteriormente, os romeiros entran en contacto coas imaxes de devoción e demais obxectos ligados co sagrado, xa que o sacro transmite a súa cualidade, é dicir ten un efecto sacralizador,e polo tanto positivo. Neste primeiro contacto, levan a cabo o Ritual de poñer o santo, que consiste en que o párroco ou un fregués da parroquia -ás veces sancristán- pasan unha imaxe pequena do Santo por riba da cabeza dos devotos; estes bican a imaxe e deixan unha esmola nunha bandexa ou boeta, situada ao carón do poñente, quen recita unha xaculatoria, mentres realiza o ritual.
No Santuario do San Xiao (Baltar), o párroco coas imaxes do San Xiao e a Virxe da Cabeza en cadanseu man recita as seguintes pregarias: "Cristo vive, Cristo reina, San Xulián te libre de todo mal. Amén". "Cristo vive, Cristo reina. La Virgen de la Cabeza de libre de todo mal. Amén". Tamén se usaron as seguintes fórmulas: "Cristo vive, Cristo reina y Cristo te libre de todo mal. Amén", y "Cristo vive, Cristo reina, San Julián por medio del te libre de todo mal. Amén".
No Santuario do San Adrián (Fitoiro, Bretoña), ata hai poucos anos puxo o Santo o fregués Plácido Lugilde Pena, quen dicía a seguinte xaculatoria: "Cristo vive, Cristo
reina,/ San Adrián che dé a sanidad,/ e che quite a enfermedad,/ polo poder que Dios ten, /e a Virxen María. Amén". Na actualidade, seguen poñendoo dous fregueses da comunidade de Fitoiro.
No Santuario do San Antón Abade (Miñotelo, A Guarda), o párroco é o encargado de realizar este ritual, recitando a seguinte oración: "San Antonio bendito,/ che quite a enfermedad,/ e che dé a sanidade,/ polo poder que Dios ten, / e a Virxen María. Amén".
No Santuario do San Cosme (Castiñeira, Bretoña), un fregués da comunidade leva a cabo o ritual, mencionando a seguinte pregaria:
"Cristo vive, Cristo reina, / San Cosme che dea a sanidad / e che quite a enfermedad,/ polo poder que Dios ten / e a Virxen María. Amén". Ata finais da década dos setenta do século pasado puxeron o santo José María Fernández e José Méndez. Logo, puxoo Luís Poupariño, ata que finou nun accidente de tráfico. Ao carón da capela do San Cosme hai un monolito de pedra granítica, adicado a Luís Poupariño; nel amósanse as seguintes inscricións: A Luís Poupariño, amigo e compañeiro, sempre bo e xeneroso do San Cosme, 1991. As boas obras nos morren".
No Santuario da Trindade (Pena, Vián), tanto o párroco como un fregués da parroquia levan a cabo este ritual. Cando o realiza o crego, cita a seguinte pregaria latina: "Saname domine / et sanador / salvum me fat / et salvus ero". Pola contra, cando o fai o fregués usa a seguinte oración: "Santa Trinidad che quite a enfermedad/ e che dé a sanidad,/ polo poder que Dios ten/ e a Virxen María. Amén".
Finalmente, no Santuario do San Cidre (Tellán, Saldanxe), realizou este ritual durante moitos anos, Manolo Tella, quen recitaba a seguinte xaculatoria: "San Isidro bendito, / che quite a enfermedad, / e che dé a sanidad / polo poder que Dios ten, / e a Virxen María. Amén". Nestas fórmulas sagradas, que acabo de mencionar, podemos apreciar como os santos actuan como mediadores diante dun ser absoluto e transcendente. Non embargantes, dende a miña óptica penso que os devotos, ás máis das veces, consideran aos santos como entidades propias nas que recae todo o seu poder benefactor e sandador. Por outra banda, noutros santuarios seguen realizándose outros rituais de contacto, como o "ritual de contacto activo coa imaxe estática" (Santuario da Trindade), e o "ritual do coitelo de madeira" (San Adrián).
O primeiro deles consiste en tocar coas mans ou cuns panos a imaxe de devoción e, logo, pasalos -xa simbólicamente sacralizados- polas partes doentes dos seus corpos cunha finalidade preventiva e sandadora. O segundo é unha variante do anterior e consiste en tocar cun "coitelo de madeira" a imaxe do San Adrián e, a continuación, pasalo polas partes doentes. Hai anos "os coitelos do San Adrián" realizounos Xosé Lugilde Moirón e Xermán Lugilde Pena. Posteriormente, encargouse do labor, Plácido Lugilde Pena, e hoxe realizan a tarefa outros fregueses da comunidade de Fitoiro (Bretoña). Este ritual tamén se emprega na actualidade noutros dous santuarios chairegos: no Santuarios do San Adrián e San Xiao de Carballido (Pacios, Begonte) e no do San Adrián de Goiriz (Vilalba). O coitelo, no seu contacto coa imaxe de devoción, queda sacralizado e os devotos poden deste xeito cortar simbólicamente as doenzas. Asi mesmo, no santuario do San Xiao de Baltar levábase a cabo hai anos o ritual de pasar por baixo dunha superficie oca existente na parte posterior do altar coa finalidade de sandar as doenzas reumáticas. Segundo testemuñas habia que dar nove voltas arredor do altar para curar as devanditas doenzas. (Blanco Prado, 2004, páx. 49). O número nove é múltiplo de tres, ámbos os dous impares, e tanto un coma o outro están relacionadas en cantidade de rituais máxico-relixiosos de prevención contra o mal. Así o número nove, clave do embarazo fecundo de mulleres, vacas, e bestas, é o que preside maioritarimante o número de veces que certos rituais deben ser repetidos: dando nove voltas; rezando, cortando ou botanco ao lume nove veces; repetindo nove días... Nove andas han de se recibir na Lanzada, nove litros de auga usanse para curar a sarna; auga de nove fontes para curar o bocio... (Taboada Chivite, Xesús, 1972, páx. 126). Tamén neste santuario realizábase "o ritual da fonte". Asi, hai anos dicíase que a carón do recinto sacro había tres fontes: unha que curaba a vista; outra, a sarna; e a terceira, usábase para todo tipo de dores corporais. (Blanco Prado, 2004, páx. 49) Non embargantes, habia que afirmaba a existencia de dúas fontes: unha aplicábase para as doenzas reumáticas; e a outra para as dores de cabeza.. Na actualidade, considerase que hai unha fonte, que leva o nome do Santo, e na que se realizan os seguintes ritos: 1º, Rito curativo de diferentes doenzas humanas. Este rito consta de dúas partes: 1.1. Os devotos, que acoden á fonte, lavan cuns panos aquelas partes doentes dos seus corpos. As doenzas están ligadas preferentemente coa pel, cos ollos, os osos... O contacto coa auga implica sempre unha rexeneración non só debido a que a disolución vai seguida dun novo nacimento, senon tamén porque a inmersión fertiliza e multiplica o potencial de vida (Mircea Eliade, 1967, páx. 112). 1.2. Os panos déixanse pendurados por riba das silvas e nas ramas das árbores, habendo a crenza de que axina que os panos vaian podrecendo as enfermidades das persoas, que realizaron o ritual, iran desaparecendo. 2º. Hai devotos que seguen levando a auga en botellas para as súas casas, utilizandoa nas doenzas das persoas e dos animais. Tamén, por riba do Santuario do San Cidre hai unha fonte na que xa non se realiza ningún ritual ao carón da mesma. O culto primitivo ás fontes foi incorporado áo credo cristián no momento da entrada do cristianismo en Galicia. Isto foi posible construíndo capelas no seu contorno, como medida para tentar erradicar da memoria dos seus habitantes calquera pervivencia pagá. Polo tanto a nova relixión adaptouse na medida do posible aos cultos ancestrais criticados polo arzebispo de Braga, San Martiño Dumiense- coa finalidade de gañar adeptos para a súa causa, polo cal cristianizou penedos, fontes, mananciais, etc... (Fermín Bouza Brey, 1982, páx. 228).
En canto as ofrendas de carácter popular, revisten varias modalidades: asi temos, os exvotos de cera de carácter artesanal, que simbolizan a una serie de animais: cochos, eguas, vacas, asi como ao corpo humano, parcial e totalmente. Estes eran levados aos santuarios polos devotos en testemuña do seu agradecemento pola influencia benéfica que o Santo exercera na cura de diferentes doenzas de tipo humano e animal. Hoxe, no retábulo central do Santuario do San Xiao (Baltar) aínda encontramos varias figuras de cera: dúas cabezas humanas, ofrecidas á Virxe da Cabeza, e outras partes do corpo humano. No Santuario do San Cosme (Bretoña), a comezos do século actual había devotos, que traían vacas de cera e daban unha volta ó redor da capela. Outra modalidade de ofrenda, fundamental en case todos os santuarios, son os "velóns" ou cirios pequenos, que adoitan estar acesos ao carón ou preto da imaxe de devoción; estes son de cor vermello, aínda que comezan a introducirse outras cores, como o branco e o amarelo. Finalmente, é mester mencionar "os productos en especie"; esta era unha ofrenda peculiar dos devotos as diferentes entidades sacras, que adoitaba poxarse logo dos oficios relixiosos. A comezos do presente século, algúns devotos seguían traendo ofrenda en especie- mel, partes do cocho, cereais...- ao Santuario do San Cosme, que era subastada ao domingo seguinte, festividade do San Cosme pequeño. No santuario do San Antón (A Guarda) houbo ofrenda en especie ata principios da última década do século pasado, que era poxada polo fregués Anxo Fernández Castrillón. (Blanco Prado e Pernas Bermúdez, 2002, páx.89). Naquel tempo acodía "a poxa" un bo número de devotos, que amosaban un gran interese por acadar algún producto, que tivera relación coa imaxe de devoción.
Hoxe cómpre dicir que aínda que a devoción ás diferentes imaxes de devoción dos distintos santuarios foi diminuindo considerablemente, non embargantes nos periodos de crise, como polo que estamos a pasar, notase un aumento da devoción de fieis, que ademais de vir coas motivacións de sempre: saúde, protección da facenda, engaden algunha moi especial, como e o encontrar traballo.
