II. Os agoiros e as sinais
Na cultura galega hai sinais, que únicamente poden percibir un pequeno número de persoas, nomeadas "vedoiros" -aquelas ás que o crego no intre de ser bautizadas puxolles por error os óleos dos mortos en vez do dos vivos-; estes adoitan ver o enterro dun vivo con todo o seu acompañamento; ver ao doente traxeado coa roupa que vai levar no cadaleito; e mesmo contemplar o seu propio enterro
Hai outros presaxios e avisos, que poden ser recibidos por calquera persoa; e o caso do canto dos corvos; dos ouveos dos cans; das galiñas, que cantan como galos; dos cheiros e sons asociados ao ritual funerario: toque de campás, olor a incenso e cera; tamén as fachas, ou fogos fatuos.
"Unha noite, un veciño meu que ía ao prado buscar unha egua, viu ir polo aire unha luz alongada con sete coroas como sete cabezas. Era tan luminosa, que ata se espantou o animal. Ao chegar a súa casa contoullo a súa nai, quen lle dixo que eran "fachas", e que saían dos lugares nos que a xente se bautizara para anunciar a morte dunha persoa, o que ía acontecer días despois. Isto conteillo logo ao meu avó quen me dixo que estas grandes bolas de luz, chamabanlles "fuegos fatuos" (Pousada. Vellos con Historia).
En Álvare (A Pastoriza), hai un agoiro moi peculiar. Trátase da "Raposiña das Mordanzas", un ser intanxible que da berros e xeme coma una persoa (Cuba, Miranda, Reigosa, 1999). Esta entidade recibe tamén os nomes de "Raposa do Morrazo", "Raposa da Morgaza" , "páxaro da morte"... No concello de Navia de Suarna (Lugo), a "Raposa da Morgaza", "é un animal invisible, que só se coñece polos seus berros anunciadores de desgrazas". (González Reboredo e Mariño Ferro, 2010).
III. As ánimas
Con respecto ás animas son entidades, que se encontran no Purgatorio expiando as faltas cometidas na vida terrenal denantes de ir ao ceo. Non son entes estáticos, senón móviles, xa que adoitan aparecerse aos seus familiares e veciños coa mesma vestimenta con que foi amortallado; tamén pode tomar variadas formas do reino animal: avelaiña, pomba, páxaro, lagarto
; amosarse como luces ou veliñas
O motivo da súa presencia é variado. De tódolos xeitos cómpre distinguir o de satisfacer promesas non realizadas en vida; e, tamén, o pedimento de que corrixan no seu nome aqueles actos negativos, que necesitan unha pronta reparación. Non embargantes, tamén acoden a molestar ás persoas de diferentes xeitos mesmo con agresividade. De aí o carácter ambivalente da súa presencia. Isto motiva que usemos como defensa diferentes obxectos de índole relixiosa; cruces, estampas; levemos allos; fagamos un circulo ao noso arredor...
"Comenta en Fontela, que unha luciña entrou na estancia dunha dunha muller, que morrera hai pouco tempo. Isto provocou un gran revoltixo na casa, xa que os cachos, que había embaixo comezaron a axitarse e moverse moito".
"Nos primeiros anos do século XX, na casa de Lorigados de Vián aconteceu o seguinte feito: "Tanto polo día como pola noite caián pedras no interior da casa. Virono moitos, da casa e forasteiros. Ás veces, cando comezaban a caer ás pedras, a xente botábase fóra da casa pero nunca viron quen as tiraba. Unha vez ao Lorigados deulle unha pedra na cabeza e sangraba coma un carneiro; noutra ocasión a un da Graña, que se atopaba na cociña, unha pedrada mondoulle tres dentes. O dono da casa, vendo que non había remedio, foi confesar, deu cartos para unhas misas e acabouse o das pedras. Manoel Carracedo, garda da catedral de Mondoñedo, que foi quen contou o caso, supón que as pedras as tiraba algún difunto da casa que estaba en pena" (Reigosa. Galicia Encantada)
IV. A Facenda. Protección e defensa
Para os labregos tanto o cultivo cerealístico como o de horta asi como o gando porcino e vacún, foron sempre o sostén da economía familiar. Polo tanto, dende sempre o campesino preocupouse de erradicar todo aquilo, que poidese desequilibrar dita economía. É isto acadouno protexendo os seus campos e terras de labor das treboadas e da seca; e, tamén amparando o seu gando porcino e vacún das doenzas e doutros axentes de carácter maléfico, como as meigas.
1. Protección dos campos e terras de labor
O labrador bota man dunha serie de símbolos protectores para previr os efectos
climatolóxicos adversos, como pedrazos, secas e treboadas. Estes símbolos usanse no ámbito parroquial e particular. A nivel parroquial, adoitan sacar ao santo fora da igrexa; tocar as campás para alonxar ao trono; tamén o párroco durante o mes de maio acostuma celebrar "as rogativas do campo" polas que soe recibir un estipendio en especie ao rematar as mesmas. A nivel particular ou de facenda hai o costume de queimar na cociña loureiro bendito; de poñelo nas ventás; de acender velas benditas; de rezar unha serie de xaculatorias na honra de Santa Barbara etc...
"Por diferentes lugares de A Pastoriza, como Miñoto e Bretoña, adoitan queimar ramas de loureiro na cociña de leña para previr as treboadas e o trono. Asi mesmo, cabía o costume de rezar a seguinte oracion: "Santa Bárbara bendita, que en el cielo estás escrita, guarda pan y guarda vino, guarda gente del peligro". Tamén se comentaba que o crego cando oficiaba a misa dicía o seguinte ensalmo: "Dios guarde el pan y el trigo, y saque a la gente de un gran peligro" (Fonmiñá).
"En Pousada, para afastar o trono, queimábase loureiro bendito na lareira. Tamén, se sacaban os santos da igrexa, e facíase unha procesión arredor dela. Asi mesmo, tocábanse as campás, acendíanse velas benditas e rézabase as seguintes xaculatorias: "Santa Bárbara bendita/ que en el cielo estás escrita,/ guarde pan, / guarde trigo, / e garde á xente do peligro"./ "Cando trona, / Cristo sona, /Santa Bárbara bendita, / Dios defenda o pan e o trigo,/ e a xentiña do peligro" (Vellos con Historia).
Por outra banda, os labregos ofrecían medio ferrado de cereal pola rogación, que ía recollendo o párroco polas casas no mes de setembro, acompañado dun veciño (Lisón Tolosana, 1971).
2. Protección do gando porcino e vacún
Ata finais dos anos sesenta do século XX a maioría dos veciños das parroquias, cando un animal da facenda enfermaba, acudían aos albeites -curandeiros de animais- que usaban remedios naturais de base mineral (terra dos prados); de base fitolóxica (raíz de altea, baloco, celidonia...); de substancias sacadas dos animais (leite, ovos, graxa do porco...) e das persoas (ouriños); tamén de diferentes productos elaborados: viño, coñac, azucre... Así, para sandar a hinchazón do estómago das vacas botabaselle terra dos prados polos costados; tamén dabaselles follas de cebola; o último remedio era ter que usar un trocar -puñal de folla cilíndrica metido nunha cánula- que se cravaba no van esquerdo da vaca. O cólico tratábase con flor de sabugo ou de bieteiro recollida o día do San Xoán pola mañá, ou con manzanilla. Para que a vaca se recuperase, logo de parir, amantábase e deixábase no estábulo; tamén, dábaselle viño quente con azucre ou chocolate. As doenzas de tipo respiratorio, collidas pola súa exposición ao sol, ao frío, ou, tamén, por un contaxio eran curadas con raiz de altea, e bebidas quentes: viño con azucre ou café con coñac. As feridas ou vultos na pel eran tratados cos ouriños das persoas. Asi mesmo, usábanse lavativas de manzanilla para as doenzas dos ollos. Ademais, era moi importante que todos os anos pola primaveira se lle fixera un sangrado á vaca, non só para previr doenzas senón tamén para sandalas. (Yolanda Seoane). Tamén utilizánbse rituais de índole sacra aínda que a doenza non tivera un fundamento meiguerial. Asi, para sandar "o lixo" (doenza das vacas, que tiña unha sintomatología baseada na presencia de diarrea, ubres inflamadas e ouriños sanguinolentos), o albeite o unha sabia facía cun coitelo tres cruces sobre a pel da vaca, mentres reciba o seguinte ensalmo: "Lixo vente a carne / e da carne vente ao coiro / e do pelo vente ao aceiro / e do aceiro vente ao esterco". Nese momento cravábase o coitelo no estero ou no chán e rezábase un painoso. Nesta oración reflectíase o transpaso da doenza dende o interior do corpo do animal ata o exterior (terra) onde ficaba o mal. Cando a doenza adquiría un carácter fora do natural compría pensar que estábamos ante "un mal de ollo" botado por unha meiga; esta adoitaba ser maior, soía vivir soa, e tiña pouco contacto co exterior, o que lle orixinaba moi mala fama entre os veciños. Causaba dano tanto aos nenos, aos adultos, como aos animais e colleitas. Polo tanto, a saúde das persoas así como os seus interes materiais eran os eixos básicos sobre os que ía actuar a meiga por medio da súa mirada, provocando o "aollamento".
Os seus síntomas podían ser livianos, reflectidos na aparición de pulgas, piollos, verrugas, desgana, ata máis graves, ocasionando abortos nas vacas, e otros problemas: deixar de dar leite ou dalo sanguinolento; que non se poida erguer etc. Pois ben, o recelo é o posible dano desta entidade motivaron que, dende sempre, os labregos protexesen as súas facendas con varios amuletos, de base relixiosa e profana. Así, podemos citar: a bendición dos estábulos por parte do párroco; o loureiro e o olivo benditos; os allos; as ferraduras; tamén, na noite do San Xoán, soían colocarse nas
portas e fiestras dos estábulos e casas algunhas plantas como milicroques, fiuncho, bieteiro
cunha finalidade profiláctica; asi mesmo, nesa noite, había o costume de realizar "o lume novo" e de saltar por riba dicindo: "hei brincar o lume novo, que hei facer no San Xoán, e hei de ir pola flor da auga para de min meigas tornar"; tamén, o día do San Xoán pola mañá soíase pasar ao gando bovino por riba das cinzas da fogueira da noite anterior para previr e axudar a sandar as doenzas dos animais debido ao efecto purificador do lume desa noite; ademais, os membros da unidade familiar adoitaban lavarse coa auga do orballo, que había no campo ese día.
"Comentábase nalgúns lugares de a Pastoriza que hai anos soiase colocar no pescozo das vacas cachos de allos para evitarlles o "mal de ollos" das meigas; asi mesmo, na noite do San Xoán poñianse polas portas e ventás da casa fiuncho e outras plantas; desta maneira as meigas non podían entrar".
"Dicíannos que non se podía varrer a cociña de noite, pois ao varrer traíamos as meigas para dentro da casa. Ademais, na noite de San Xoán aproveitábase o lume para evitar o influxo das meigas..." (Currás. Bretoña. Vellos con Historia).
Cando non era posible evitar o dano da meiga, era mester combatilo ritualmente, usando medios de carácter relixioso como, ensalmos e acudindo a algúns santuarios; e, tamén, indirectamente empregando medios bruscos. No primero caso, encargábase de relizar o ensalmo unha persoa sabía da comunidade, que usaba unhas palabras -herdadas dos seus antergos-, que non podía comunicar a ninguén pola perda de eficacia das mesmas ao facelo; este soía rematar coas seguintes palabras: "polo poder que Dios ten, e da Virxen María. Amén". Este ritual soía levarse a cabo tres, sete ou nove veces, polo efecto máxico e beñéfico, que tiñan estes número impares dende as culturas antigas. Tamén, os labregos adoitaban de levar o gando vacún a varios santuarios do municipio, como ao San Cidre (Saldanxe); ao San Cosme (Bretoña) e ao San Antón Abade (A Guarda); ás veces, acudían tamén ao San Adrián de Goiriz (Vilaba), onde o sancristán lles "poñÍa o santo" ás vacas. Nestes recintos sacros, como veremos posteriormente, levaban aos animais na procesión pra amparalos contra todo tipo de males. Tamén, cando se perdía un animal, había o costume de rezar o responso ao San Antón, ou mandarllo rezar a alguen que o soubera; pra que tivese eficacia había que recitalo sen equivocarse. Pola contra, no segundo lugar, era moi habitual "mazar o leite"; así, na Pastoriza e noutras zonas da Terra Chá, cando unha vaca estaba enmeigada había que "mazar o leite", e dicir darlle paos pra desmeigalo; isto orixinaba que a "meiga" se puxese denegrida, xa que os estaba recibindo ela. Polo tanto, estaba habendo unha transferencia mística do ritual sobre o obxecto ou animal vicario (Lisón Tolosana).
3. Protección dos labregos
Tamén os labregos dende antano usaron na sandación das súas doenzas medios empírico-naturais, máxico-relixiosos, e biomédicos, sendo estes últimos os máis utilizados dende hai varios decenios. Nos seus inicios a menciña de carácter hipocrático sostiña que o equilibrioentre unha serie de substancias como a bilis negra, amarela, o sangue e a flema propiciaban a saúde e a súa alteración, a doenza. Entón era moi habitual a práctica de sangrias e purgas para acadar unha armonía. O modelo empírico-natural está ligado ás fontes termais e balnearios, asi como ao uso de diferentes plantas menciñais. Así, neste concello, os curandeiros adoitaban empregar follas de figueira cocidas para sandar as fendas das mans; a corzana era boa para o estreñimento; o romeiro usábase para aliviar a dor da matriz; a celidonia, para curar as verrugas; o lourerino, ademais de exercer unha función protectora para a facenda, era boa para limpar o intestino; o freixo, usábase para lavar a boca e, tamén, para o reuma; a macela empregábase para as dixestións lentas e para os cólicos; a oliveira utilizábase para baixar a tensión; a verbena, para o lumbago; a malva, para a bronquite, a asma e a tos; a silva, para a diarrea; a milenrama, para as hemorraxias, hemorroides e golpes; a flor do toxo da primaveira, utilizábase para o fígado; a flor de carqueixa, para baixar a tensión, etc. Todas estas plantas, facíanse en infusión e, logo, bebíase para que fixera o efecto axeitado. Ás veces, pasaban a auga de cocción polas zonas nas que o doente tiña lumbago, artrosis, reuma, etc. Por outra banda, o arquetipo máxico-relixioso, está relacionado cun complexo sistema de crenzas, que xira entorno a dualidade ben: simbolizado por Deus, a Virxe e os Santos; e o mal, encarnado polo diaño, e as meigas ou bruxas; este modelo, se correspondería co uso dos ensalmos e as peregrinacións aos diferentes santuarios. Os ensalmos teñen case sempre un carácter relixioso e adoitan ir acompañados de oracións e prácticas non racionais. Componse habitualmente da invocación a un poder no que se confia; da orde, que se lle da a doenza pra que se alonxe ou abandone ao doente; e finalmente dunha invocación a Deus é a Virxe. Unha das doenzas máis curadas por medio dos ensalmos foi a "caída da espinilla -oso situado na boca do estómago- e a paletilla -oso situado entre os ombros-". Un dos máis usados foi o seguinte: "Cristo naceu, Cristo morreu, Cristo resucitou. Así como estas palabras son verdades, a espinilla, e a paletilla -de fulano de tal- se volvan ao seu lugar, como as ondas nel mar, as aves a volar, e o cura o seu altar. Polo poder de Dios e da Virxen. Un Painoso e un Ave María". Este ensalmo, dependendo da sabia que o utilice, podía recitarse unha vez ao día durante nove días consecutivos; tres veces ao día en nove días consecutivos; os menos, nove veces seguidas o mesmo día. Finalmente, no modelo biomédico, a doenza amosa unha sintomatoloxía de indole obxectiva, estando regulada por unha terapia de índole química. Este arquetipo, que se manifesta nos distintos centros ambulatorios e hospitalarios está fundamentado na racionalidade biolóxica, xa que prescinde case sempre da propia dinámica do individuo e do seu medio social.
No intre actual, os usos tanto da menciña como da veterinaria de carácter empírico- popular quedan restrinxidos a aqueles eidos nos que que a doenza é liviana. Polo que respecta, a práctica dos ensalmos, é algo que no intre actual considerase como algo inapropiado e inculto; non embargantes, dende a miña óptica ainda hai persoas que os seguen usando mais sempre ocultamente xa que non é o proceder habitual.
