Contos da miña lareira (3)

¡Que razón tiñan os druídas no seu adora-las árbores, ese maná permanente que Deus nos concede, eses madeiros que son, e foron, cara e cruz da vida, co propio Xesús Cristo deixándose soster, e incluso agonizar, nun deles! Eu comezaría polos castiros…, diante, debaixo, dos que tanto me axeonllei, e non todos eran da miña casa, pois, de tanto que soutaba os nosos chegábanme a pouco! Tamén é certo que foi o único roubo que cometín; iso si, reiterado, ano tras ano! Era cuestión de madrugar, e con iso, un cestiño e mais un saco, veña soutar! Cando se levantaban os veciños, aquel Pepiño de Gómez xa volvía para a casa arrastrando no saco, cheo, pois eran tantas que non podía con el ao lombo. Daquelas castañas: As dos bullós pelábaas de noite, a carón da lareira, coa luz das brasas, que xa tiñamos un cestiño de táboas da medida calculada para que nos chegase para os seis, ao xantar do día seguinte; mentres, o resto da familia facía as outras labores da casa. As asadas, nunha latiña que furara meu pai cunha punta de piso, e sobre das brasas; ¡bendita lareira, que non me cansarei de lembrarte!; pasteis, pasteis de castaña, castañas asadas nas brasas, os únicos doces que coñecíamos a maioría dos nenos da miña bisbarra! Coas castañas unha trampa, necesaria pero trampa: ceba-los cochos…, para despois matalos!

Landras non roubei; landras, non, que tiñamos abondas na nosa carballeira. Se aquelas castañas foron o meu confeito, as landras dos porcos facíanos felices…; axudáronlles a engordar, antes, e por tanto, a morrer, antes!

De froitas, ¿que? ¡Infinitas! Viñan deseguida os amorodos bravos, que se reproducían anualmente, sen outro coidado, no valado do fondo das cortiñas de Abaixo das casas. Unha vez tanto me acheguei á beira do valado, ¡non se podía desaproveitar ningún, nin sequera os do valado, por ortigas que os escoltasen!, e cos ollos cravados naquelas xemas preciosas, os pés, descoidados, esvararon, así que a caída foi de antoloxía, tres metros de alto, ou máis! Como o sitio estaba illado e solitario, os meus berros chegaron ao Ceo pero non ás casas, así que me valeron os anxos, e non as persoas, de tal xeito que en cousa dunha hora de queixas xa estaba o neno buscando unha escarpadura livián pola que agatuñar, pola que gañar altura para volver á mesa morotal. ¡Morotal, pero case mortal!

Tras dos amorodos non tardaban en chegar as cereixas, comezando polas enxertas. Nunca gabeei ben, nunca fun un bo trepador, ¡nin trepador nin trepa!, así que me valía dunha panca das de varexa-los castiñeiros á que lle atei un fouciño pequeneiro, e con esa artimaña aqueles rubís baixaban do ceo, do extremo sollío das ramas, mesmo á miña boca. Con iso, e por iso, creo que o maná dos israelitas, ¡eran cereixas!

Despois viñan as ameixas, que tiñamos dúas árbores moi agradecidas xunto da caseta da herba de miña tía María; e digo agradecidas porque ao comezar o inverno meu padriño arrimáballes unhas picañadas de esterco, cunha cesta de excremento das pitas, do noso poleiro, co cal as ameixeiras, ledas e agradecidas, melloraban, ano tras ano; en cantidade, pero tamén en calidade. ¡Morreron de vellas, pero deixaron coias esparexidas, así que, de fillos, e netos, e bisnetos…, aló terán un a lot of, que din os ingleses! Tras das ameixas viñan as mazás e mailas peras… Daquela os mozos cantaban unha canción picaresca, que tardei anos en entendela, ¡torpe, ou inocente, que era aquel rapaz! Esta noite, de madrugada, abalei unha pereira, que nunca fora abalada…;  tra-la-ri, tra-la-rá!

En canto ás mazás xa me estou cansando de repetir que o pecado da Avoa, o de Eva, non foi de mazás, que niso o Xénese botoulles a culpa para non escandalizar: ¡O pecado de Eva foi que se namorou de Lucifer, Príncipe da Luz, e púxolle os cornos ao seu Adán por…, porque era iso, un adán! As mazás son manxar celestial, crúas, asadas, ou en sidra, así que nos lles botemos culpas que non teñen; ¡sempre se acusa aos inocentes, por…, indefensos!

¿Peras? Para asar, e para compota, as “pardas”, pero esa raza, á forza de enxertos, multiplicárona, clonárona, tirando unha descendencia espuria que non se iguala coas do meu Bergland.

Non se me esquecen os figos, en absoluto, e iso que lles debo unha caída encima dunha colmea; daquela as abellas, enfadadas comigo cando debían anoxarse coa figueira quebradiza, puxéronme a cara feita un globo, un cabezudo, precisamente o día da festa do Santo, para máis INRI!

Por último, e non por desprezalas, estaban as amoras das silvas, das silveiras, que se vendían caras porque había que pagalas cunhas rabuñadas espiñosas do máis doloroso.

Está claro que a natureza neste país é prodiga, e por tanto, seguramente por iso, témola desprezada, esquecida, aburrida. Sería cousa de reunir á xuventude actual, tan descridos e tan desagradecidos que adoitan ser, en torno a unha lareira, ¡restaurada!, para explicarlles aquelas xenerosidades gratas, e…, gratuítas!

“¡Miña casiña, meu lar…!” ¡Pero que intuición a de teus padriños; que ben apreciaron que bautizaban, máis que unha rosa, unha roseira, unha Rosalía! As túas espiñas ían por dentro, ¿non si? Con iso e con todo, aínda non te subiron, aínda non te subimos, aos altares. ¡Eu, si, e outros moitos, tamén; case diría que todos, menos os curas…, con todo se-la filla dun crego..., ou precisamente por iso!

Galicia ten unha bandeira e dous patróns, Santiago á parte: Santa Rosalía e San Castelao! Cada un á súa maneira, pero ninguén coma eles tivo tan fundido, tan refundido, o corazón coa cabeza. Ámbolos dous foron devotos, uns devotos excelsos, “da casiña”, e “do lar”.

Limitándome ao meu rural, á miña casiña e ao meu lar, aos propios, aos familiares: Despois dos clásicos, elementais, “pai” e “nai”, o primeiro dos vocábulos que impactou nas miñas orellas foi o de “soprón”, que así lle chamaban a aquel canón de escopeta, co extremo taponado a excepción dun orificio polo que nin case cabía unha agulla de calcetar.

-Xosé, dálle ao soprón, que se nos vai apagar o lume, e aínda non ferveu a pota dos cachelos!

Repetía miña madriña cando o padriño se distraía cos seus contos, que sempre os fabricou sobre da marcha pois nunca un repetido lle oín. Daquela o padriño levaba o canón aos seus beizos, e sopraba con tal forza que alporizaba os rescaldos da lareira, nun santiamén. Para facelo tiña que contraer fortemente os beizos porque non lle xuntaban debido a un cáncer que tivera, de fumador lle chamaron, que lle fora cauterizado, eliminado, cun ferro roxo, aplicado sen anestesia, por suposto, que aínda non se coñecía na nosa bisbarra.

Previo aos sopridos, un feixe de leña, así que, entre a resurrección do rescaldo, o aire comprimido, e mailos efectos da cambota, o lar volvía a ser lar, resucitaba!

“¡Miña casiña, meu lar…!”. Versos parecidos aos teus gustaríame sopralos se con eles puidese resucitar a meus avós…, pero tampouco fai falta xa que pronto, por lei de vida, os terei dándome a man para axudarme a subir. ¡Eles me bautizaron, eles me darán a man cando chegue ás portas de San Pedro! ¡Amén!    

Contistas, ou máis exactamente educadores, eran os dous, o materno e mailo paterno, pero o da casa…, nin que fose catedrático, e iso que case sempre se sentaba, coma un máis, na cabeceira da banca. En cambio, eu, que ía para bancario, aínda que daquela sen sabelo, a miña preferencia estaba na mesota pequena, na das tres patas, lixeira e movible, circunstancia que me permitía colocala fronteira de meu avó, co cal non só escoitaba senón que lle apreciaba a xesticulación correspondente a cada unha das súas leccións.

A transmisión oral, esa cátedra infalible das lareiras, viña directamente de Adán, de avós a netos, e por iso era permanente, bíblica, certa, sen posibles erros, sen florituras de redacción pedantesca coma a que adoitan conter os libros de texto.

Pero non todo foi cousa do avó pois miña madriña, ¡anxo ela!, foi a que me ensinou a persignarme; ¡iso antes de aprender a manexar a culler! “Anxo da miña vida, miña doce compañía, non me desampares, nin de noite nin de día, pois, eu só, perderíame. Amén”.

Non hai avós, non pode habelos, salvo que estean endemoñados, que lles ensinen mentiras aos netos; ¡nin mentiras, nin cousas mal sabidas! ¿Cabe, existe, mellor certificado de boa conduta que o feito de ser avó, e se a iso se engade o apadriñamento do bautizo, cátedra absoluta, de omni re scibili!  Por Lugo din que, -O que ten padriño, bautízase; pero mal dito, ou máis exactamente, maldito, porque estanse referindo ás recomendacións, aos enchufes. Os padriños de bautizo son outra cousa, son as chaves que nos abren a primeira porta das sete que ten o Ceo!

Os pais son cousa á parte, pois a súa preferencia está en asegura-lo pan de cada día; iso que, ademais de pedilo no Paternóster, hai que sualo, traballalo, merecelo… Se tivesen que suplir aos avós, nin nas vinte e catro horas! Pobres son os nenos que se crían sen pais, ou sen pais bos, pero desgraza infinita é criarse sen avós, pois tales orfos dificilmente atoparán neste mundo un amigo que lles supla esa deficiencia, esa carencia.

Despois das lareiras viñeron eses libros de contos, de contos ilustrados, que din que valen, que están editados para desenrola-la imaxinación dos rapaces. ¡Son un sucedáneo! A imaxinación normal, natural, sa, sempre a cultivaron os avós, no colo, cabe da lareira, tan completa e tan perfecta que aqueles rapaces, os de entón, nunca tiveron antollos de droga, ese veleno da imaxinación que seica ensina a ver visións, pero nunca realidades. ¡Ou si, pero é a realidade do auto envelenamento!

No primeiro cuarto do pasado século as lareiras seguían de primavera: Florecían os contos, as ruadas, as visitas dos esculcadores… A cultura de entón era absolutamente intra, intra e oral, primordialmente oral, con poucas excepcións, entre as que se atopaba a casa dos Gómez de Bergland, con dous tíos curas e outro escribán. Precisamente por boa letra, catro regras e algún problema, na quinta do 17, no Rexemento Zamora, daquela trasladado a Ferrol, para “pacificar” Ferrol, un Ferrol que aínda non tiña Caudillo pero si Tejeros, un Dionisio Tejero con fábricas e barcos, para o que traballaban centos de obreiros que comezaban a abri-los ollos, a sentirse persoas, e por tanto dignos de ser pagados e tratados con dignidade, meu pai foi elixido Director da Academia de Analfabetos, e ascendido, ipso facto, a Cabo…, para que tivese naquel…, ¿cargo?, autoridade demostrada; demostrada, e por tanto, acatada. En consecuencia tocoulle levar o pulso a máis de medio Rexemento…, que aínda non fixeran o “o”, nin sequera cun canudo!

Entre o que levaba sabido da súa lareira, aquelas escolas de Montecubeiro que tanto “oraban et laboraban” coa herdanza recibida do seu convento de dominicos, o estímulo de seus tíos, xunto cuns libros de Dalmau Carles, que llos mandara súa tía Ramona, a muller de Nicolás Salmerón (fillo), teño oído, -e non preciosamente a el, que era a humildade personificada-, que conseguiu, naqueles dous anos de “mili”, poñe­r aos analfabetos, a todos eles, sen excepción, a escribir cartas de namoro para as mellores mozas do lugar de cada quen; o problema foi outro, ¡que non todas foron lidas polas destinatarias xa que, por entón, eran as mulleres as máis iletradas; séxase, de profesión, “sus labores”!

No segundo cuarto do antedito, do XX, coincidindo precisamente cunha fase de desenrolo económico, veu o cultural. ¿Non sería á viceversa? Naquelas lareiras, sen deixar de “estar” a contos, pasouse a falar de política, e tanto se falou, tanto se razoou, tanto se espeliu a xente que, no 31, déronlle “jaque mate” ao Rei, de paso que lle abrían as portas a unha república democrática. O noso paisano, o castroverdense Manuel Cordero Pérez, apoiando nas Cortes Constituíntes a iniciativa da santanderina Clara Campoamor, saltouse a disciplina do seu partido e, utilizando a exemplaridade da muller galega como referente, non pediu, esixiu, que se lle dese o voto á muller…, e lográrono! ¿De onde saíron aqueles bríos do señor Cordero? ¡De onde ía ser, da súa lareira de Riomol, cuxas pedras e cuxa ventá tiven a honra, ¡si, eu, servidor!, de bicar devotamente, en agradecemento polos froitos daquela calor, daquela ilustración!

En xullo do 36, ¡adeus paz fogareña, adeus lares, adeus manes, adeus penates, e de paso, adeus despensa! No seu lugar proliferaron as migrañas; ¡e nada de jaquecas, nada de media cabeza, senón a cabeza toda, enteira, conmocionada, extraviada, aterrada! Os fillos deixaron de emigrar, deixaron de producir, deixaron de ser unha esperanza…, na desesperanza de que non volvesen, da guerra, ou do monte!

Naquela catástrofe, naquel terremoto, para máis drama, para máis crueldade, non se podía saír da casa sen que te obrigasen a berrar, ¡Arriba España! ¿Arriba España, a voz triunfal dos emperrados en afundila? ¡Non eran voces humanas, non eran desexos humanos, senón ouvidos do Canis lupus, unha praga deles, que nin a lagosta africana! ¿Africana? ¡Si, claro: viñan de África; non foi que volvesen a Covadonga; ¡trouxéronos a Covadonga! ¿Para que, para ter que comezar unha Reconquista, outra, e tamén de oito séculos?

Entre lusco e fusco pechábanse as portas, coa tranca por dentro! Mal conselleiro é o medo pois en lugar de pechalas era mellor abrilas, aínda que só fose para descubrir aos que adoitaban escoitar da parte de fóra, ou para darlles cun tizón nos ollos; os covardes apuntaban de día…, para non perigar eles! De día facían as levas, levando lonxe aos denunciados, canto máis lonxe mellor…, para dispararlles impunemente, lonxe das casas, lonxe do lar protector!

¿A quen levaban, e quen era o matador? Caín mataba, e Abel morría, que sempre morren os mellores, os bos e xenerosos. A Historia repítese, pero…, ¿onde están agora, segue Caín no inferno? ¡O máis probable é que si! ¿Eran roxos os perseguidos, e azuis os outros? ¡Teño para min que roxos – roxos eran os sanguinarios, roxos que non azuis; os acusados eran os da alma branca, que claro está que así eran pois claro resulta a pouco que analicemos os seus antecedentes, os seus cumprimentos. ¿Os outros? Os outros xa foron xulgados polo Xuíz infalible, sen apelación posible; a min só me queda engadir: ¡que os coma o demo!

As visitas de casa a casa, de lareira a lareira, escasearon, foron a menos, e tan só se producían canto un veciño precisaba dos outros, tal que por unha enfermidade do gando; meu avó era, seguía sendo, o albeite máis acreditado da bisbarra. Nin dicíamos nin nos dicían; o lume seguía acendéndose día a día, pero as conversas apagáronse…, por anos! ¿Quen era o ousado, ou por mellor dicir, o incauto que se atrevía a formular o máis mínimo comentario, fose do que fose, expoñéndose a unha acusación inmediata no cuarteliño máis próximo? Uns delataban por medo, outros por estúpidos, e algún por…, proselitismo, que nunca faltou unha ovella moura en ningún rabaño!

Aos nenos seguiron ensinándonos a rezar, e o rosario duplicouse, alongándoo para pedir polos que morreran aquel día, fose na fronte, nas tapias dos cemiterios, ou na corredoira da igrexa do lugar. Do resto…, mutis! Cunha excepción: Meu padriño, que ao visita-los veciños con gando enfermo algo aprendía, de algo se decataba. Despois, na súa sinceridade e na súa afouteza, así como na confianza que sempre puxo en min (¡grazas, Avó!), algo me refería, algo me foi explicando; algo que daquela, dito en público, era causa suficiente para un fusilamento inmediato. Cando remataba as súas referencias, adoitaba persignarse, á vez que musitaba un enfurecido: ¡Vade retro, Satana!

En canto á tristura do pote naqueles anos non sei que será mellor, se lembrala ou esquecela definitivamente; pero, de repensado, mellor será tela presente…, aínda que só sexa para ser económicos, aforrallóns, pois guerras, sexan frías ou quentes, podemos volver a telas, e como individualmente non se poden evitar, que polo menos nos collan con aforros na despensa!

O pote estivo triste, pero descansado non, pois, ao escasear o resto do condumio, moitas pataquiñas, verzas e fabas foi cocendo, día si e día tamén. Non tardaron en vir as cartillas do racionamento, así que… ¡Vouno contar! Na taberna de Vitoria de Rioxoán, valéndose de que o marido era mutilado de guerra, e os irmáns conducían, nunca faltaron tentacións detrás da tenda, así que, mentres ela entretiña aos gardas na súa cociña “económica”, ¡e tan económica, que nunca unha peseta lles cobraron aos gardas!, o marido si que as cobraba despachando no reservado…, ¡ás amigas!, un litriño de aceite, medio quilo de azucre, cen gramos de café…, e pouco máis! ¿Divertido, non si?
.../...