Contos da miña lareira (2)

Tres clases de potes, tres: O propiamente dito, que tiña tres tetos, tres saíntes do mesmo material, tamén chamados pés; a pota, que se era pequeneira asentábase nas trepias; de aí viña aquilo de chamarlle “trepia” a muller que non se conformaba co apoio do seu marido, e buscaba un terceiro…; diso nunca faltou desde que Eva se namorou do seu guapo, do seu Lucifer! As da terceira clase tiñan asas, e nas asas o colgadoiro, para penduralas do guindais, ou guindastre, ou gramalleira, que eses nomes tiñan, ademais dun lugar preferente tras da lareira, onde recibían a calor, pero afastadas, que así non se queimaba o seu madeiro xiratorio, xeralmente de castaño ben curado.

Na pota cocíase de todo, desde os cachelos á tiriña de touciño, complemento natural dos cachelos, maiormente daquela que escaseou o pan. Pero o que máis me gustaba da pota eran as fretes, ese residuo que queda ao derrete-la manteiga. A manteiga, artigo de luxo, para unta-los ricos urbereños, volvía na pota ao seu estado líquido, ao inicial, pois doutra forma non podía entrar na vexiga porcina, onde, solidificada de novo, aínda que doutro xeito, xa se facía conservable, e por ende, vendible nas feiras. ¡Pobre vaquiña, que seguía pacendo e pacendo, mentres o xato aprendía a facelo co feo do presebe, destetado antes tempo…, por culpa de mante-los larpeiros!

Santa Teresa deixou dito que Deus tamén anda entre os potes, ou máis exactamente, coa xente dos potes, que daquela eran mulleres, a feito, pois aínda non chegara o día de vesti-los homes de negro para convertelos en cazoleiros da hostalería. ¡E tería razón, pois non hai mellor gloria cá duns potes ben atendidos! ¿Como se atenden, ou atendían, os potes? ¡Como ía ser, con estelas de carballo, a ser posible sequiñas, sendo as mellores as que secaban debaixo do hórreo, ben aireadas! Ao unto dálle, ou dáballe, toda a graza da súa graxa aquel afumamento nas táboas da cociña vella; e para o resto, igual, que por algo se destapaban as potas cando rompían a ferver. Disto hai que deducir, tamén, que non era exacto, que non era correcto, aquel dito que dicía que, -“Xente nova, e leña verde, todo é fume”. ¡Mentira parcial! No da leña é certo, pero no da xente nova…, grazas sexan dadas a Deus que os afuma, pois, para apagados, para cinsa, chega cos vellos!

O rosario, diante do crucifixo, pendurado no sitio máis visible da cociña, rezábao meu pai, ¡el, para darlle exemplo á xeración seguinte!, e sempre despois da cea. ¿Por que despois? Advertencia do albeite, do avó: -De grandes ceas están as sepulturas cheas, así que compre comer pouco, pouco e cedo, para deitarse coa dixestión feita; e de froita, á cea, cero, que non lle convén ao corpo converte-los azucres en alcohois. ¿Entendido? Entendido, pouco, pero, palabra do Avó, palabra de Deus!

Despois do rosario aínda quedaba atizarlle ao caldeiro dos porcos, ¡dos irmáns, que así lles chamaba un veciño, Sidro de Brais! -¿Por que?, lle teño preguntado. –Meu neno, por dúas razóns potentísimas: Primeiro, porque dan a vida polo home…, no mellor dela, na ceba! E segundo porque, de esfolados, as súas vísceras son idénticas ás nosas. Día virá en que os cirurxiáns as utilicen para substituír as que se nos avaríen”. O albeite, meu padriño, dicíame que niso non lle fixese caso ao Sidro porque, aínda que hai humanos que son verdadeiros irmáns dos porcos, nunca un porco quererá ser irmán de certos humanos.

O latín de meu pai daba xenio oílo, e non o dalgún Cura, pois el pronunciaba amodo, ben vocalizado. A súa memoria prodixiosa permitíalle repetir o Misal coma se o tivese diante, e logo que, ademais de latín galeguizaba, traducía directamente, para que entendesen os nenos todas e cada unha das invocacións da Ladaíña, cousa que nin o Párroco facía. Moi ben o deberon recibir no Ceo pois non había rosario dos seus nos que non pedise polos defuntos da casa, do lugar, da parroquia, de Galicia, de España, de Portugal…, deténdose particularmente nas ofertas por aquelas benditas ánimas que non deixaron no mundo cartos para pagar responsos, ou parentes que diso se ocupen! Tampouco se esquecía de rezar polos emigrantes…, “eses orfos que están en terra de infieis, e por tanto, con perigo de contaminarse…” A el cobrábanlle as bulas, pero as súas ían gratis, coreado polo resto dos presentes.

Co aumento do gando viñeron dúas innovacións: Os cortellos exteriores, comezando pola corte da egua; e no interior a descentralización da lareira, que se levou para un curro da casa, co cal tiveron/tivemos unha ventá, e coa ventá, un vertedoiro, amén dunha luz directa pois a cenital das bufardas era farto exigua, tendo que suplila con un consumo enorme de leña, que ademais de quentar alumaba.

O vertedoiro exterior supuxo un gran avance, un gran confort: hixiene, comodidade…, e incluso para osmar, pois a súa ventá tamén servía para espia-la xente que pasaba, as andanzas dos veciños, as mudanzas do tempo… De par da pía, as sellas, que foron de aros amarelos nas casas que tiraban a potentes; nas outras seguiron sendo de ferro remachado, por séculos. Dunha das asas colgábaselle a ferrada de extrae-la auga, que xeralmente servía para beber directamente; un luxo era colgar da outra o “bote”, que ultimamente viñan de aluminio.



O vasar, ou alzadeiro, ou espeteira, ou cunqueiro, pendurábase do outro lado da ventá, servindo para colgar, para ter á man os utensilios do comedor, á vez que de escorredoiro. As mulleres da casa, atreveríame a dicir que sen excepción, dábanse unha maña encantadora para repenicar grandes tiras dos periódicos, ¡desde que comezou a habelos!, que lles facían uns calados primorosos, e servían de fondo e de adorno para o andel daqueles adminículos: cuncas, pratos, coadores, culleres e culleróns, garfos, etcétera. As casas de media magnitude evidenciábana colgando, tamén, pola súa asa, a chocolateira. O “chiculate” era cotián, preceptivo, nas reitorais, e optativo nas de segundo orde, salvo no caso das parturientes que o tiñan de precepto, xunto coa manteiga que lles levara a comadre, as roscas da feira, os ovos fritidos, etcétera, etcétera, pois non hai tanto que se extinguiu o costume, a obriga recíproca, de levarlle o cesto á parida: unha, como celebración; dúas, para que aleitase ben; e tres, para que non tardase en volver a menstruar pois facían falta emigrantes para que mandasen algo de prata, e con iso librarse, entre outras minguas, das vacas de cabana, e paga-los foros, os consumos, os réditos do usureiro…

O fregoteo era cousa das mulleres pois os homes, torpes que somos, aínda non aprendéramos. E como o xabón tardou en vir, nada mellor que fregar coa cinsa da lareira, un deterxente insuperable…, e barato, que tanto servía para as cuncas como para a roupa branca!

¡Ouh Santa Lareira, que, despois da matriz de miña nai, fuches o núcleo da miña crianza, e coma min, o de media España, comezando por Galicia, terras de Santiago, nas que, tendo ao noso Santo Patrón entronizado e venerado, non fixo falta utilizar a súa espada porque só Al Mansur se atreveu a visitarnos, e para iso, non podendo levarse o noso Credo só cargou coas campás!

Rosalía despedíase dos ríos e das fontes…; ¡eu tamén, pero máis ben da miña lareira, lareiriña na que me criei, pois todo o demais xiraba en torno ao lar familiar! Na lareira, cabe da lareira, choraron os meus ollos por primeira vez, pero daquela só foron bágoas do fume! Cabe da lareira puxeron o meu berce, non para terme quentiño co lume, pois era Agosto; ¡foi para quentarme coa calor familiar, voltos cara a min, esperando de min que seguise, que mantivese, o prestixio, a dignidade familiar, que é o máis grande que pode facer unha xeración, tódalas xeracións!

¿Como lle puxestes ao neno?, era a pregunta inicial. Se era guapo ou feo iso resultaba secundario pois o importante era darme o seu apego, a súa relación, e non podemos relacionarnos co próximo sen coñecer o seu nome! Acordándose de Belén, ofrecéndome á Sagrada Familia, puxéronme Xosé, con María; non omitiran o de Xesús pois a Xesús, ou máis exactamente a Xesús Cristo, tíveno desde o primeiro día, cravado naquela cruz de madeira que presidía a cociña, tódalas cociñas. Non sei por que sería que non me asustou ver crucificado ao propio fillo de Deus, e iso que daquela aínda non sabía que o seu sacrificio fora iso, voluntariamente aceptado, pois á forza non hai sacrificios senón torturas. Cristo estaba diante miña, presidindo a familia, e aínda que as tiña cravadas,  o neno sempre tivo a impresión de que me collía no colo, coas mans máis agarimosas que se poda dicir e pensar; ¡máis aínda cás de miña nai, que xa é dicir!

Cando as visitas se facían numerosas, natalicios, festas dos avós, a patronal, ruadas…, e tamén nas labores colectivas, rogas de cavar, gadaña, sega, malla, fía do liño, e por aí adiante, o de caber diante da lareira facíase complicado, así que, se a banca, ou bancas, non chegaban, como o par de cadeiras era privilexio, ¡trono!, dos avós, aínda que os meus habitualmente non as ocupaban, non había casa que non dispuxese, gardados na palleira, ou no hórreo, duns cantos mesotes, fosen de tres ou de catro patas. Os cativos e mailos solteiros, mesote, por suposto! Canta máis xente, máis calados os rapaces: unha, por obediencia debida, e outra porque…, ao lado daqueles experimentados, que íamos dicir!

Os dicires eran…, o que xa dixen: universitarios! Pero cunha particularidade, que hoxe consideraríamos obsoleta: cando falaban as mulleres, calaban os homes, ¡todo galantería! E cando falaban os maiores calaban os nenos, mozos incluídos. Non se lle negaba a palabra a ninguén, fose cal fose o seu sexo ou idade, pero…, por tempos, sen entremeterse! ¿A cultura avanza? A cultura pode que si, pero o respecto e maila prudencia están de vacacións! ¿Cando pensan volver? ¡Farano cando a humanidade se decate de que tódolos atropelos son nefastos, e non só os do tráfico rodado!

¡Que intelixentes aqueles castrexos ao face-las estancias redondas! O pan, redondo; a mesa, redonda; ¡todo menos a cama, que sempre foi, e debe seguir, rectangular, de dúas prazas, salvo para os curas, pois eses adoitaban usar as de praza e media por…, barrigudos! O propio lume, redondo, por cadrada que fose a lareira. Aínda que as estelas, de asentadas no trasfogueiro ou murillo, formasen unha ringleira rectangular, viña o lume e redondeábaas, acabando nunha mámoa; por tanto, redonda, de brasas.

¡Deus, canto simbolismo podemos tirar dunha lareira, de tódalas lareiras, pois nelas, rodeando os trepedes, esa trindade de apoio xeral, viña o resto da corte celestial, que iso é un fogar!

¿Meu padriño co soprón? Co de soprar, se entende. ¡Nin un corneta da Lexión, avivando, aclarando tódalas brasas do braseiro, que nin que se preparasen para toma-lo Gurugú! A propósito do Gurugú, conservaba, e leumo varias veces, este recorte do periódico “A. B. C.”, que llo trouxera seu irmán, o tío Manuel, para que vise que aquel quinto contaba verdades, e non trolas, como facían outros, así estivesen gozando da claridade dunha lareira: VIERNES 6 DE AGOSTO DE 1909. EDICIÓN i. PAG. 6. “¡Vengan pronto los refuerzos últimos; caiga sobre los rífeños un castigo duro, implacable; corra por las vertientes del Gurugú cien veces más sangre mora que la que han vertido nuestros soldados!” O tío Manuel, en compañía duns mouros axudara á recolle-los mortos e mailos feridos que os soldados españois ocasionaron ao inimigo. Máis tarde foi presentado ao caid da tribo, cuxo nome descoñecía, quen lle prometeu conservarlle a vida á cambio de loitar nas filas da súa harca “contra las tropas de España…” Pero o tío Manuel fíxose cunha gumía, e de afeito que estaba a matar “jalufos” esfolou aos catro indíxenas que o retiñan; nisto oíu unha corneta española ao lonxe, e orientándose con aquel son volveu cos seus, coa súa Bandeira. ¡Tan meniño eu, e xa aprendín unha lección de Historia…, grazas á nosa lareira; quen me ía dicir que, vinte anos despois, viviría eu mesmo dez, dez anos, cos netos daqueles que cativaran ao tío de meu pai!

Por culpa da do 36 pouco faltou para ter que volver aos tempos en que se obtiña o fogo refregando dúas estelas de carballo. No meu Bergland teñen vido á nosa casa en busca dunhas brasas, que as levaban nunha tixola vella para acender o lume; nós non tivemos ese agoiro por obra e graza de meu avó Antón, o materno, que tiña un estanco, e nunca nos faltaron mechas para os chisqueiros de pedernal, ou pedras para os de bencina.

A leña tampouco sobraba, a pesares do arboredo galaico, pero…, uns cantos peros! O primeiro se cadra era porque o cabrún goza cos grumos arborescentes, que son os seus pasteis! As árbores, en xeral, delimitaban as fincas pois o interior precisábase, e non chegaba, para os cultivos, fosen hortícolas, cereais, ou pastos. No monte abertal non era cousa de deixar medrar as toxeiras, nin as xestas das chousas. ¿Por que? Elemental, rapaces: o toxo da mariña había que picárllelo ás bestas, e o arnal facía falta para roxa-lo forno do pan, e para a cama das cortes e dos currais. A terra ácida é insaciable cos estercos, que os dixire en tres meses, maiormente nas nosas invernías, frías e húmidas. En canto ás xestas, ¡que boa rabia merecían pola abundancia das súas carrachas!, facíanlles complemento aos toxos, así que poucas chegaban a ter de diámetro un furco.
.../...