Do bosque á cidade: Camiño da civilización

Utilizo aquí o termo “civilización” porque non se me ocorre outro mellor para expresar o que pretendo nesta colaboración, que fai referencia, tamén, a pandemia vírica que afecta á Humanidade, suxestiva dunha serie de traballos tanxenciais, á marxe dos estritamente científicos, que se presentan como dunha oportuna utilidade social: visións de matiz teórico desde esta situación de feito que, desgraciadamente, nos afecta.

Este termo ten un sentido vulgar, como cando dicimos que tal cousa puido facerse “máis civilizadamente”, referíndose á forma de comportarse, e incluso de presentarse, os seres humanos, en xeral.

O DLE ofrécenos dúas acepcións: “1.- Conxunto de costumes, saberes e artes propias dunha sociedade humana”. “2.- Estadio de progreso material, social, cultural e político propio das sociedades máis avanzadas”. A primeira definición parece destacar os logros humanos, e prima o estatismo. A segunda introduce unha certa dinámica, e preséntase máis axustada á realidade, porque penso que debemos ver a civilización como un proceso, e sen obviar o resultado deste, considerala como algo que está sempre en movemento. Un movemento que é progresivo. Pero non podemos tampouco esquecer que esta progresividade está envolta en indiscutibles imprecisións.

Engado a estes reparos que non sempre se entendeu por civilización o mesmo en todos os países, e, por exemplo, en Alemaña, predominou o termo “cultura”, que tamén se refire a forma de comportarse ou de presentarse o home e a muller na sociedade. Ambos termos, a súa vez, evolucionan semanticamente no proceso civilizador. E feitas estas observacións, quero ofrecerlles un panorámico trazo de como o home, a muller, desenvolveu as súas capacidades naturais desde a súa vida na selva, nos bosques, ata agruparse nas cidades, é dicir, como se embrolla ese proceso civilizador desde a perspectivas selvática e a urbana; todo impulsado POR e comprometido CO estado de angustia e desconcerto a que nos levou a pandemia, na que nos encontramos navegando un pouco á deriva da amalgama do político e do sanitario, sen dúbida con boa vontade, pese ao tufo sectario que desprende o incenso a todos os niveis do primeiro, e a lóxica vacilación do segundo, que xa se presenta moi corrixida.

Lembremos como o home e a muller primitivos viviron, dedicando a súa principal actividade á agricultura e á caza, e incluso como gandeiros, algo que aínda se pode experimentar hoxe en día principalmente cos indíxenas americanos, en especial nos bosques e nas pradarías amazónicas. Convén resaltar aquí a capacidade natural destes humanos para diferenciar árbores, clases de herbas, e as propiedades destas, a efectos terapéuticos, e tamén para evitar o uso daquelas que resultan daniñas; pero, ademais, son capaces de identificar olores, ruídos e movementos, o que lles facilita a recepción inmediata de alarmas de grandes perigos: Son capacidades que posúen en grao moi superior aos que nos cualificamos de “civilizados”.

Pero hai unha diferenza importantísima nos comportamentos enfrontándose coa natureza ambiental: Eles viven COA natureza, e DELA ; os “civilizados” vivimos dela só como subministradora dos recursos necesarios para construír o noso mundo artificial e artificioso. Precisamente por isto nos enfrontamos á mesma converténdoa nun obxecto de explotación ou de mera contemplación. Non mantemos como algo esencial á nosa realidade unha relación harmónica coa natureza, salvo algunhas decisións dos distintos poderes, e sempre moi discutidas, para simular cumprir esixencias ecolóxicas. E desde os artificiosos ambientes urbanistas vívese, en xeral, afastados das realidades máis intrinsecamente naturais, moito máis preocupados polo que nos pode ofrecer como medio de RECREO OU DE ABUSIVA EXPLOTACIÓN que pola nosa intrínseca e consubstancial vinculación a ela.

Non obstante, cando nos afecta unha catástrofe importante – e consideremos así a pandemia do coroavirus –, parece como se unha impulsión do subconsciente se encargara de remitirnos ao noso pasado dunha vida máis acorde coa natureza. As nosas conversacións así no lo evidencian: Afectados por unha riada recordamos que algo está cambiando, que o home está manipulando, directa ou indirectamente, as condicións climáticas habituais; do coroavirus díxose de todo, como que era unha construción politicamente intencional nada menos que nun laboratorio; que, se o home manipula á natureza, esta responde de maneira brutal e con estrañas sorpresas debido a que se altera o equilibrio da fauna e da flora; que o virus non foi debidamente controlado nun laboratorio, etc. É dicir, expresións para todos os gustos; pero no fondo asoma algo no que tal vez conveña fixarse: UNHA SOLAPADA DESCONFIANZA DO MESMO COÑECEMENTO CIENTÍFICO, aínda que ninguén se atreve a dicilo por non quedar en ridículo, xa que é o froito máis valioso, ao menos pragmaticamente, da civilización. Pero…:

Acaso non estaremos os civilizados facendo un mal uso do proceso de civilización e volvemos a vista ao pasado, como se o fixéramos revivindo un consello tradicional dos devanceiros?. Por que os urbanos foxen das aglomeracións cidadáns, cando poden facelo, para as aldeas en casos epidémicos?. Por que, AHORA, se aconsella non permanecer nos espazos cerrados, que, xeralmente, son os das cidades?. E algo moi importante, porque cae no campo da DIVERSIDADE, non do da MERA DIFERENZA: Está cientificamente definida a estrutura vital do coroavirus, sen lugar a dúbidas, como dun vexetal ou dun animal?. E pregunto isto porque non sempre estivo ben definido no caso dos virus. Pero, ademais, fíxome pensar nisto o emprego do termo “gromo” (rebento suave do toxo, do que gustan comer os cabalos) e o mesmo “brote”, que, aínda que é o que empeza a producirse, predomina a referencia ao rebento da herba e das pólas das árbores).

Todo parece indicar que o coñecemento vía intuición, impreso na mesma natureza humana, tamén conta. O home, cando se ve amedrentado polas circunstancias, soe facerse eco non só destas preguntas PENÚLTIMAS, senón tamén das ÚLTIMAS, e, abandonando as actitudes de entrega exclusiva á estrita racionalidade, pretende encontrar algo que dea sentido a súa vida. Que vivimos esta inquietude non lles é unha mera teoría, senón un feito. Xa nos dicía Aristóteles, comezando a METAFÍSICA, que todo home, por natureza, desexa saber, e a indiscutible importancia e seguridade pragmática do coñecemento científico da só visións parciais, e non exclúe outras vías de acceso á (Re)realidade.

Por outra parte, creo que ninguén se atreve a afirmar que na súa vida nunca intuíu, con máis ou menos precisión, as súas profundas limitacións, en determinadas circunstancias, algo que o acompaña sempre, incluso cando se SENTE ENDEUSADO polo moito que SABE, POSÚE OU O CONSIDERAN. E por isto, experimenta un estado anímico tal que o leva a formular os seus propios razoamentos en perspectiva ATEISTA OU TEÍSTA, intentando encontrar respostas que xustifiquen a postura que adopta.

Así pois, as preguntas que nos formulamos como “penúltimas” van encontrando contestacións, máis ou menos parciais, nas investigacións científicas, racionalizando os resultados; as “últimas” son obxecto de razoamentos ad hoc. Precisamente por isto aprema, nas situacións catastróficas, a necesidade do recurso a todas as vías de acceso a realidade, que en algúns casos, como o da pandemia, acúsanse deficiencias que embarullan os comportamentos cidadáns.

A un inexperto en todo isto, como é o meu caso, só se lle ocorren preguntas que poden ser impertinentes, sen intencionalidade, por suposto, como, por exemplo, se certas prevencións esixidas non estarán propiciando a creación de microorganismos patóxenos, como o BACILO DE KOCH, causante da tuberculose. Se fose así,…ata onde, clinicamente, este suma os seus efectos patóxenos nos pulmóns aos da coroavirus?.

A ver se non se quebra a esperanza de que a pandemia nos deixe algunha lección de humildade, entre outras, sobre todo considerando que, como realidades que somos, recibimos esta propiedade esencial participando da REALIDADE (con maiúscula) que, aínda que é enigmática, IMPÚLSANOS a horizontes de POSIBILIDADES e percibímola como fundamento ÚLTIMO da nosa vida. A reflexión sobre isto debería comportarnos unha maior concienciación de que pasamos a vida sen valorar e fundamentar o alcance das nosas limitacións esenciais, e, por conseguinte, descoñecendo a propia realidade persoal. Os antigos pensadores xa o constataron, con máis ou menos acerto, como o evidencia o epitafio de Delfos: “Coñécete a ti mesmo”

Polo menos, parece evidente que se nos presenta a necesidade de utilizar as dúas formas de cognición, en función antropolóxica complementaria: A racionalización, aplicada á dar respostas ás preguntas penúltimas, e o razoamento, adecuado para indagar as respostas ás últimas: As racionalizadas lévannos ás CIENCIAS e abren horizontes á TRANSCENDENCIA; as razoadas, PRETENDEN XUSTIFICAR AS NOSAS DECISIÓNS TRANCENDENTAIS, tal como queda dito máis arriba, ás de profesar o ATEÍSMO ou o TEÍSMO, en referencia á REALIDADE (con maiúsculas), e dotan de sentido, estruturalmente, ós resultados científicos.

Isto, amigos lectores, lévanos a constatar que no camiño da civilización tamén hai fochancas. Non deberíamos, pois, perder o sentido da nosa realidade persoal na Realidade que a fundamenta!!.