Das vacas, e coas vacas, moito foi o que aprendín: un doutorado; como non podía ser menos gardando nelas, alindándoas polos cómaros, levándoas e traéndoas do prado, e a maiores, con meu padriño de albeite! Pero a lección máxima, suprema, foi aquel xogo da Vaca, nunha ruada da Casa Grande:
Deron en falar de cousas da emigración, e a meu pai ocorréuselle propoñer que fixesen o Xogo da Vaca, que levaban moito tempo sen facelo; dixo.
Dous rapaces saíron para fóra e..., ¿volveron? ¡Non; quen volveu foi un animal de catro patas (estaba claro que o de detrás apoiábase no de diante); e o de diante mostraba dúas cornas grandísimas, visiblemente os gallos dun colmeiro daqueles de volver no feo. Para completar a simulación, cubríranos cunha trapeira enorme, toda manchada de bosta de vaca, signo evidente de que fóra usada para abeirar vacas enfermas ou paridas. Por unha corda conducía o señor Severino da Casa Grande, experto en cousas da emigración, xa que estivera en Bos Aires, pero nunha viaxe que fixo para veranear na súa terriña, ¡zas, don Hermenegildo montou aquela sublevación, e xa non puido retornar!
-A ver, feirantes, que aquí traio a mellor vaca da feira. ¿Quen precisa unha boa leiteira?
Todos, ou moitos:
-¡É boa para a viúva do Pacio, que ten cartos, que llos mandou o su home..., dende Cuba!
-¿E logo, non está viúva? -Dixo unha daquelas mulleres do fuso, que igual foi miña madriña.
-¡É unha viúva, si, pero de vivos, como tantas mulleres desta bisbarra, cos seus homes no outro mundo, nese que chaman América. -Informou o señor Severino.
Aquela broma fíxome chorar, pois o caso é que estaba viúva, pero de verdade; ¡chorei eu, que ela non, que lle fixo graza a broma, e admitiu participar no xogo.
Deron en discutir polo prezo da vaca, con outro veciño facendo de mediador; e así estiveron máis dunha hora. Pero a traxicomedia estivo en que aquel intermediario pediulle permiso ao señor Severino para comprobar se a vaca era leitarega; foi as cortes, e regresou cunha canada, das de verdade; deulla á boa da señora e invitouna a que muxise na vaca...., ¡naquela vaca cuberta coa trapeira! A boa da señora colleu a canada e fixo o simulacro de muxir, pero, nisto, o rapaz de ía detrás pegou un berro, dicindo:
-¡Así, non; que me mancas nos collóns!
Desde aquela sempre me doe que alguén se ría do mal doutros. ¡Non temos remedio!
-.-
Tres, tres bágoas, a cal máis gorda..., pola cocha grande! ¡Que razón tiña Isidro, aquel caseiro do Brais, cando dicía que había nomes equivocados, pois, nalgún caso, eran os cochos os que tiñan que chamarnos porcos aos humanos!
Axudara a criala, que boas cestadas lle teño carretado, de tarrelas, de landras, de castañas..., pero ela pagounos, ben pagados, parindo sete ranchiños coma sete soles, preciosos. Igual non esaxero se digo que lle quixen tanto, ou pouco menos, que a algún dos veciños. Como as feiras tamén son necesarias, cunha lea atada a unha das patas traseiras, aquel día, non me lembro se no sete ou no vinte e un, cos ranchiños soltos, de par dela, botámonos a andar polo camiño da feira. A madriña non me deixou a lea, por se a cocha daba un tirón e o neno caía estrapallado.
Como aqueles ranchiños eran moi guapos, de boa raza, a madriña vendeu deseguida, e eu, coa despedida, soltei as miñas bágoas. ¡Deus sabe cal sería o porvir daqueles ranchos!
Aos poucos achegouse Saavedra... ¡para capa-la cocha, xa que a precisabamos para a ceba daquel ano! ¿Renunciar aos fillos, e total, para morrer? ¡Outro drama, outras bágoas!
Pero aínda faltaba o sacrificio, tombada naquela mesa das despedidas, con meu avó feito un verdugo. ¡Pobriña, que despedida a súa, con aqueles laios, con aqueles berros, que me partiron a alma, pero..., lei de vida! Lembrando aquel episodio pregúntome: ¿Se non fose por aquela soberbia dos nosos entregos, igual nos manteríamos coas froitas do Paraíso, sen baixar á carne? ¡Xa o teño preguntado, pero non atopei ningún teólogo que me soubese, ou quixese, responder!
-.-
Aquila non capit muscas. A aguia non caza moscas. O home superior, o importante, debe desprezar as cativezas. ¡Ai, xa, pero, nunha aldea, alimentadas con tanta podremia, quen sen libra delas? ¡A podremia dá vida, e se non o cremos, pregúntenlles aos hortos! Mais no caso das moscas, os nenos choran ao verse invadidos, de tan afeccionadas que son ás tenruras! Como dicía o Sidro, Tornar das moscas, dos inimigos da nosa pel, tamén son gaxes do oficio de labrego, que non todo ía ser verdura!.
Téñenme contado... ¡contado, non, referido!, que eu tiven a sorte de ter unha tía, miña tía Ermitas, que se casara, aló na Habana, cun velo de tule ilusión. Pois ben, ¡guai, que diríamos agora; agora, non, onte!, como se viñeran cando aquela crise do ano 29, ¡non hai mal que por ben non veña!, tivo a xenerosidade de cubrir o meu barrelo... co seu tule! Teño que acordarme de agradecerllo cando nos volvamos a ver, Arriba, pois ela estará alí, de Santa, co boíña e co xenerosa que era!
¿En canto ás pulgas? Son peores cás moscas, porque se meten por debaixo da roupa, e traballan máis ben de noite, de durmidos naqueles xergóns de folla de millo. O malo non só eran as picaduras, senón, e tamén, que deixaban cicatrices no pescozo dos nenos, e así os outros, para máis inri, ríanse de nós.
-.-
As aves. Comezarei polas andoriñas, que sempre foron as miñas dilectas, as miñas mestras. ¿Que teñen, que fan de particular; as andoriñas, digo! Observei que, ao sentir friaxe no seu entorno, voan; vanse para África, onde pasan o inverno da súa vida! Algo así fixen eu; ¡dez anos de África, guerra incluída! Ao retorno, cos cartiños de Ifni merquei fincas no meu lugar, e fixen construír un refuxio, un niño, de verán: A casiña, tomando por solar a pedreira onde se salvou meu pai, durmindo nela, envolto nunha trapeira, e rodeado de sapos e de pinchorras, daquela das persecucións franquistas, daquela que o buscaban para matalo; a portada, o portalón, a boca do niño, dediquéillela as miñas mestras, aquelas andoriñas da miña crianza.
As pegas, por carniceiras, nunca gozaron da miña simpatía; ben, cunha excepción, a Raíña Urraca, pero esa era do Lugo intra muros, así que dubido que chegase a coñecer Montecubeiro.
As curuxas, sen velas, ensináronme a entender as intrigas, as intrigas e mailas camuflaxes. ¡Nunca fun capaz de velas! Meu padriño explicoume que iso pasaba porque o seu gutural, os seus laios, forman ecos, e así parécenos que están precisamente onde non están. ¡Mirade se son pícaras, que por algo se dicía aquela indirecta de, verlle o cu á curuxa! Din que as femias son más grandes cós machos...; ¡de aí lles virán as súas picardías!
Ás perdices téñolles posto trapelas, que así pillei uns cantas; ¡e que ben as guisaba miña nai, cunha receita que chamaba al ajillo, traída, cultivada, por súa nai cando foi cociñeira de don Álvaro de Figueroa, conde de Romanones, en Madrid. Para un home tan rico, rica tiña que ser a súa comida, pero..., precisamente por iso, pagaba pouco, e en vista diso meus avós viñéronse para Luaces, puxeron unha taberna, etc...
Para cucos..., ¡os de Gondel, que así lles chamaban de alcume a eses veciños, pero, mal chamado, pois nunca souben deles que puxesen os ovos nun niño alleo!
Ao resto, en particular aos xílgaros, teño que agradecerlles as ledicias do seu canto; ¡o malo, o lamentable, foi que o meu mal oído non me facilitase aprender a cantar..., para imitalos!
-.-
¿Peixes? ¡Tamén, para que nada nos faltase: as troitas do Azúmara!
As regas con "purín" mataron as troitas. ¿Volveremos a telas? Eu non esquecerei, por días de vida, aquelas apañadas, ¡en coiros! Metíame no río e, tentando con moita suavidade, apertaba coas dúas mans unha brazada de oucas, que no medio delas case sempre saía unha troita; ¡e para que non volvesen ao río lanzaba aos prados aquel brazado de oucas, coa troita en medio, e así ata xuntar unha ducia delas, dúas para cada membro da familia, que as levaba para a casa enganchadas nun ramallo de salgueiro. Despois de enganchadas, eu, correndo polo prado, ao sol, ata secarme, para despois vestirme e volver á casa. Lembrándome disto, agora comprendo mellor que Deus nos botase do Paraíso: ¡Enxurrámolo todo co "purín" da nosa soberbia, e encima diso chamámoslle "purín"!
.../...Gómez Vilabella, Xosé M.
