Noriega Varela, poeta de todo tempo

Hai agora cento cincuenta anos viña ao mundo un dos mellores poetas galegos de todos os tempos: Antonio Noriega Varela. A data exacta do seu nacemento ofrece dúbidas para os estudosos, que alternan entre o 17 e o 18 de outubro de 1869. O que si revela transparencia rotunda é a súa mindonicidade, pois foi na vella cidade do Reino onde veu a luz primeira.

De neno foi alumno desa universidade do Norte de Galicia que secularmente foi o Seminario de Santa Catarina e de mozo fíxose mestre, labor que exerceu en diferentes destinos: Foz (onde comezou a labrarse un nome como colaborador poético en diversas cabeceiras e tratou a Antón Villar Ponte), Calvos de Randín, Trasalba (estadía fundamental que o conectou co máis destacado do galeguismo de Preguerra, comezando por Ramón Otero Pedrayo e seguindo por Francisco Luís Bernárdez, Eduardo Blanco Amor, Antón Losada Diéguez, Euxenio Montes, Antonio Rey Soto ou Vicente Risco, pero tamén cos mellores escritores portugueses daquela hora, como Raul Brandão, Júlio de Lemos, Teixeira de Pascoães ou João Verde), A Graña de Vilarente en Abadín e o viveirense Chavín.

Dende estas variadas xeografías foi dando a coñecer a súa escrita, en esencia circunscrita a un único libro que foi medrando ao longo da súa vida e que primeiro se chamou Montañesas en 1904 e logo, a partir de 1920 e en sucesivas edicións, Do ermo.

Como poeta Noriega Varela é unha voz senlleira e irrepetible, que alternou con mestría tanto o lirismo máis persoal como a poesía de inspiración social nas máis diversas vertentes: moralizante, en defensa dos desfavorecidos, agrarista e ata galeguista e patriótica. Por descontado, tamén admiran os seus versos de natureza humorística, entre o burlesco, o epigramático e a sátira político-humorística. Agora ben, o grande Noriega está nese seu dicir saudoso, na transcendente contemplación da paisaxe telúrica, a delicadeza extrema no canto fransciscano ás cousiñas humildes e o impecable dominio do ritmo, a música e o metro, que fan inigualables os seus sonetos e non só. Ler a Noriega é deixarse asolagar polas mozas carpazonas, os esforzados quintos, os vellos rufos, os festexos populares e o duro labor dos labregos, todo gabado nunha celmosa linguaxe inzada de mindonesismos e sempre de extraordinaria riqueza morfolóxica, fraseolóxica e paramiolóxica.

En vida Noriega saboreou a gloria: distinguírono coa pertenza ao Instituto Histórico do Minho, a Academia de Sciências de Lisboa, o Seminario de Estudos Galegos e mais a Real Academia Galega e recibiu numerosas homenaxes públicas, como a moi populosa brindada polos lucenses no Círculo das Artes en 1943 ou a multitudinaria que toda Galicia lle rendeu no Gran Teatro de Lugo en 1946.

Como acontece cos máis grandes entre os grandes, a estrela do escritor non se apagou coa súa vida e nos nosos días segue a brillar con luz incomparable. No último cuarto de século teñen sido moitos e moi diversos os traballos literarios nos que a súa vida e obra foi protagónica. Veuse antologado tanto en escolmas xerais coma temáticas (fosen estas sobre poemas aos vagalumes, ao viño, aos nenos, á gaita ou á transcendencia, tanto ten); foi traducido a múltiples idiomas (dende o ruso ata o inglés pasando polo francés, o alemán ou o italiano, entre outros); o profesor Xosé Ramón Freixeiro Mato defendeu unha tese doutoral sobre el en 1992 e publicou varias monografías nesa década a propósito do seu mundo literario; estudouse o seu epistolario, a súa escrita sonetística, a pegada da cultura latina na súa obra ou a presenza nela das estancias en Lugo, Viveiro ou a Chaira; analizouse a súa pertenza á escola do Seminario de Mondoñedo, a relación con diferentes escritores portugueses; profundouse na figura da mai nos seus versos; indagouse nas complexas posicións que como intelectual mantivo no tempo franquista; mapeáronse as conexións con outros escritores do universo mindoniense como Leiras Pulpeiro, Crecente Vega, Iglesia Alvariño, Lence-Santar, Pernas Nieto ou Cunqueiro; destacáronse os valores ecoloxistas na súa escrita e aínda se lle reeditou Do ermo polo cincuentenario do seu pasamento no 2007 e veu recollidos outros textos no volume Tenuis pluvia. Incluso este mesmo ano a revista Amencer do Seminario de Mondoñedo publicou un número especial a el dedicado con interesantes traballos do seu parente José López Fernández (Pepe de Noriega), do poeta e pensador Manuel Regal Ledo, do cronista vivariense Carlos Nuevo Cal, dos ensaístas Pombo Mosquera e Carlos Adrán Goás e do intelectual Félix Villares Mouteira.

A poesía de Noriega Varela segue estando vixente cento cincuenta anos despois do seu nacemento. A súa obra é fonte de inspiración para as novas promocións de creadores, que o citan abondosamente nas súas composicións, e son incontables os estudosos que se teñen referido a el en artigos e libros. É difícil descubrir onde radica a maxia do seu engado, que fai dos seus poemas un licor sabedeiro tanto para o lectorado menos afeito a fatigar os grosos volumes da literatura de época coma para aqueles máis versados e acostumados a frecuentar a escrita do noso e de anteriores tempos. Talvez a xenuína musicalidade do versos, a autenticidade das emocións populares que estes transmiten mesturadas coa vizosidade da lingua, o fino humor e esa especialísima unción telúrica e saudosa que o envolve todo, dende o máis miúdo ata o máis impoñente, teñan que ver coa admirable conexión que todos aqueles que se achegan á súa obra senten e que, teño para min, seguirán a sentir cando se cumpra o vindeiro sesquicentenario. Porque hai poetas que vencen o Tempo e anulan a morte e o mindoniense Antonio Noriega Varela forma parte dese escolleito olimpo.