Ermitas sempre foi a primeira en erguerse. Pola mañanciña, ou sendo aínda noite pecha, bulía sen descanso co can incordiando arredor. Era a que máis se ocupaba da casa, da horta ou da facenda: un par de porcos e unhas cantas pitas e coellos. Nunca faltaba o almorzo preparado para cando espertásen os preguizosos, cunha espectacular bica fresca sobre a mesa e ese chocolate con azucre de máis que tanto nos gustaba e tan pouco nos conviña.
A avoa era tamén das últimas en se deitar, aínda que tivese que apampar diante da televisión ata a madrugada, sentada á mesa, cun coxín no que se debruzaba para facer pequenos descansos.
Tiña unha vitalidade exuberante. Pensaba que queixarse non servía de nada, porque o lombo doe igual por moito que un se laie. Eran moitas as veces nas que comentamos a súa enerxía, inesgotable en comparación coa de outros veciños da súa idade aos que lles podía a fatiga ou a tristura. Pasados os 80 dixo que lle gustaría quitar o carné de conducir. Outro día espetounos unha frase que se me quedou grabada. Eu non quero ser vella!!, bramou. Daquela xa rondaba os 90 e a mín parecíame ben máis nova ca min. Tanto, que cando a chamaba por teléfono saudábaa cun A ver, moza! que ela correspondía escachando a rir.
De cando en vez lembrábame, cun sorriso entrañable, unha escena de hai máis de 20 anos, nunhas vacacións en Canarias que eu recordo porque nelas aprendín a nadar. Por que tes tantas raias na cara?, pregunteille. Ela, que tan presumida foi sempre! Na casa vestía mandilón de batalla, pero para ir á misa ou de viaxe sempre se arreglaba meticulósamente, cunha boa traxada das súas, cos labios pintados, coidando que non asomasen as canas no seu cabelo dourado e voluminoso. Como ela dicía, hai que ir curiosos. Por se acaso.
Xa pasaron dous meses desde que Ermitas marchou. Fíxoo como ela era, sen un pío. Mentres a enfermidade a foi apoucando foi xogando con dúas barallas, pero non ao tute. Por unha parte, mantiña a súa fortaleza de espírito. A ver se a semana que ven estou mellor, díxome a última vez que puidemos falar. Pero as forzas xa lle fallaban e ela íase preparando silenciosamente para o inevitable. Unha das últimas veces que saiu da casa, cos seus pendentes de click postos (os únicos que lle termaban na súa orelliña), fomos a un bar e tomamos una caña. Con tapa, por suposto. Todo o mundo se paraba a saudala, porque había tempo que non a vían. Cando chegue o día, quero que leas as lecturas, que ti les moi ben, díxome en canto quedamos sós mentres me collía polo brazo. E, a continuación, coma se nada, levou á boca outro pedazo de lacón.
Na miña cabeza resoan os acordes daquela vella canción de Amancio Prada. Xa non teño neste mundo nada do que eu tiña. Porque a morte de Ermitas, a miña avoa e a miña madriña, deixa un inmenso baleiro. Tanto ten a idade cando a persoa é querida. Porque a xuventude que conta é a do espírito que une ás persoas.
Pasan as semanas e cada vez me sinto máis ditoso por ter coñecido a unha persoa extraordinaria. De ter sido nova hoxe, sería feminista, unha eminencia no seu ámbito profesional e dona e señora das posibilidades do mundo global. Pero tocoulle nacer nunha modestísima familia de labregos en Chaguazoso, aldea remota e de montaña da que ela falaba con orgullo e certa nostalxia. Tivo que sobrepoñerse a unha infancia marcada polas dificultades (como recordou don Adolfo na súa brillante e xenerosa homilía) e vivir a súa xuventude baixo a lousa da posguerra. As miserias fixeron dela unha desas mulleres duras como o aceiro, cunha enorme capacidade de traballo e tamén para aguantar todo o que lles botasen. Todo sen caer na melancolía e sen perder o sorriso.
A vaca é vella, o galo é morto. Non teño arrimo nin conforto, que diría a canción. A súa marcha non é só a dun ser amado senón tamén dun xeito de vivir, das matanzas e as vendimas, do contacto coa terra como medida do home e sustento. E da fala, porque Ermitas falaba un galego puro e xenuino. Era un diccionario andante, falado e cantado, incluso de palabras que non veñen nos libros. Agora, a horta e a viña están a monte, tristes, sen que pareza que a vida que Ermitas lles daba vaia regresar da man de ninguén máis. Din que unha persoa non morre mentres viva no corazón dos demáis, pero ela e a súa xeración son o derradeiro eslabón de moitas cadeas.
Vai pasando o tempo e, moi lonxe da súa casa, sorpréndome pensando nela en calqueira situación. Na súa capacidade de traballo, na súa xenerosidade, no seu carácter familiar, pero tamén social. No seu espírito emprendedor, que a levou pouco menos que a se converter en minorista coas escarolas, tomates ou fréjoles. Todo ecolóxico, claro, porque non coñecía outra maneira. Lembro canto lle gustaba que a levasen de viaxe, canto máis lonxe mellor, e que unha das últimas foi a Madrid, xa pasados os 90, para dar longos paseos, ver un espectáculo de flamenco ou asistir a unha misa cantada. Recoñezo o seu xenio ou a súa humildade nas lembranzas que atesouro dela ou mesmo noutras persoas que ma recordan. Escóitoa, a ela que lle gustaba tanto a música e a foliada, en vellas melodías ou nas que soan para mín por primeria vez. Pregúntome se, de me coñecer en profundidade como adulto e me ter observado de preto, estaría ela orgullosa ou eu á súa altura.
Cada semana alguén se sorprende, cando dou o meu nome por traballo, ou cando non viaxo só, de que Basteiro non sexa o meu primeiro apelido. É o seu, o de Ermitas Basteiro. Co tempo, acabouse incorporando tamén oficialmente ao meu documento de identidade. O seu carácter é case único e conéctame coas raíces máis fondas do seu mundo, o dos meus pais, o da miña tía e do resto da miña familia. Quero crer que non levo só o seu apelido senón que, en parte, en min latexan tamén algunhas das súas virtudes. Hoxe non se me ocorre mellor homenaxe a quen ela foi que facer meu o seu nome e levalo comigo, con orgullo. Tampouco creo que exista maior responsabilidade.
