O sub-humano, discutido e discutible

Hai algún tempo, que eu no me atrevo a determinar, cando menos documentalmente, que se dubida da estabilidade da condición HUMANA do home / da muller, e xorden diversas teorías que se ocupan dunha POSTHUMANIDADE e TRANSHUMANIDADE, e tamén dunha SUBHUMANIDADE. En algún artigo, publicado neste medio, fixen alusións aos dous primeiros termos; pero hoxe, con toda modestia, vou intentar dicirlles algo de como penso que se está facendo uso do terceiro.

Son termos antropolóxicos e, por conseguinte, non poden entenderse desvinculados da concepción que se teña do home/da muller. Eu desexo ser breve, e, polo tanto, só me limitarei a apuntar unhas ideas de Xavier Zubiri, quen pensa que o home debe ser considerado dende aquelas estruturas que o constitúen , e en canto é unha REALIDADE PROBLEMÁTICA, non só porque o que sabemos acerca dela é un problema, senón tamén, e principalmente, porque, como di, “o home mesmo en tanto realidade é algo problemático”. E, despois de rigorosos razoamentos metafísicos, despáchanos dicindo que é un ANIMAL DE REALIDADES. Que quere dicir con isto?. Sen complicarnos, entendamos, para a comprensión deste artigo, que nos está dicindo que ademais de responder, como calquera animal, a certos estímulos, transcéndeos vía realidade. Sentimos o estímulo de “algo”; pero tamén nos facemos cargo de que ese “algo” queda aí aínda despois de responder ao estímulo, queda en min aprehendido como algo “en propio”, como algo “de seu”, e isto élles a realidade, que me sería moi largo e complicado aquí abordala en perspectiva zubiriana; solo dicir que está aí con independencia da miña aprehensión da mesma, coas súas diversas dinámicas.

E isto é importante porque fundamenta a diferenza entre o home e o animal, que é onde, precisamente, creo que ten que enraizarse A HUMANIDADE, o que me leva a pensar que só incardinada na realidade persoal humana podemos encontrar un apoio para determinar adecuadamente a semántica dos tres termos que encabezan esta colaboración, posto que no animal xa non encaixan por falta dese contido real: SÓ O HOME/A MULLER PODE SER HUMANO/A E ATRIBUIRLLE INHUMANIDADE; O ANIMAL É A-HUMANO, se me permiten expresalo así, e por isto tampouco pode ser moral, ou inmoral, senón a-moral.

Convén ter presente que o home, en canto realidade, consta de dous subsistemas: a psique e o corpo, que forman unha unidade sistemática, na que a psique é PSIQUE-DE UN CORPO, e o corpo é CORPO-DE UNHA PSIQUE. De tal maneira que debemos entendelo como “psiquicamente corpóreo e corporalmente psíquico”. Esta unidade sistemática, que non é substancial, senón substantiva (é unha estrutura sistemática real, non un substrato ideal soporte de propiedades), que nos permite considerar a actividade cerebral como “actividade-de” unha intelixencia, que, á vez, é “intelixencia-de” un cerebro. Non hai, por tanto, dúas actividades, senón unha sola, na que pode ter certa dominancia a intelixencia, a veces, e, outras veces, o cerebro, as funcións cerebrais, como as inconscientes.

A luz deste enfoque antropolóxico intentarei situar algúns conceptos apuntados máis arriba. O animal así considerado ten a condición de HUMANO, e tena con independencia causal dos recursos etimolóxicos e históricos dos que fan uso algúns estudosos especializados nesta temática, porque da súa propia esencia constitutiva emerxe unha dinámica que o capacita para o raciocinio, e para comunicarse cos seus semellantes mediante unha linguaxe oral e escrita; pero, fundamentalmente, como apuntei máis arriba, porque a súa realidade sitúoo nun entorno de relacións non só de matiz estimulante, senón, e PRINCIPALMENTE, de carácter real, que lle permite TRANSCENDER o ámbito de estímulos e tendencias da mera animalidade e adquirir progresivamente coñecementos. E aínda que se fai uso do termo “humano” noutros ámbitos, penso que este seu significado é radical, e que os outros son derivados, non exentos de inconsistencia.

Consecuentemente, se as previsións de Ray Kurzweil se cumpren na súa totalidade, é dicir, se a nosa especie evoluciona con enxeños artificiais e se converte no que non é, perdendo así a condición de “humana”, creo que sería tanto como afirmar que desaparecería en canto tal, porque negar o valor cualitativo do humano implica atribuírlle outros valores non tradicionais, que, segundo se argúe, propiciaranlle a condición artificiosa de POSTHUMANO, adquirida mediante un proceso de TRANSHUMANIZACIÓN, entendido como a posibilidade de transformación que ten o ser humano suxeito a unha profunda manipulación, como pode ser a xenética.

E créanme que a cuestión élles complexa, porque canalízase a evolución humana en perspectiva e pola súa dimensión cultural, especificamente “biotecnolóxica”, e, a este respecto, incluso o filósofo Nick Bostrom, sueco, da Universidade de Oxford, imponnos como un deber moral a MELLORA das capacidades da nosa especie humana, aplicando as novas tecnoloxías. Mais... ¿acaso esta manipulación entendida como mellora, non comporta un cambio de especie, ou como mínimo, unha desnaturalización da mesma?!!. É ponderable o alcance dos seus efectos?. E se non o é, como se coñece a causa?.

Pero considerando todo o exposto como “prenotandos”, que me relevan dunha exposición moito máis completa, fago agora referencia á SUBHUMANIDADE, temática de fondo nas obras do filósofo alemán Peter Sloterdijk, catedrático da Escola de Arte e Deseño de Karlsruhe (fortemente influenciado por Nietzsche, Heidegger e Foucault), a quen comenta D. Javier del Arco, biólogo e especialista en epistemoloxía, afirmando, con base nos razoamentos daquel, que ve o humanismo como froito das achegas á modulación do home dun programa educativo e literario que consiste en darlle valores mediante o estudo das coñecidas como humanidades.

E, por suposto, este enfoque eu teño que consideralo, sinxelamente, como un derivado do concepto de humanismo no sentido radical en que penso que debe entenderse, porque... que o home faga, incluso, un mal ou bo uso da súa condición humana, aparte de que a presupón, non causa a perda desta condición, como tampouco perde a súa dimensión ética por ser inmoral. No peor dos casos, pon as súas capacidades ao servizo da perversidade; pero non perde a natureza das mesmas.

Así, pois, incidindo no concepto que se expresa con máis ou menos rigor co termo “subhumano”, debería entenderse non como un home defectuoso no exercicio correcto da súa condición humana, senón como un ser carente de humanidade, e isto remitiríanos a un animal inferior ao mesmo home. Por esta razón, considero ese termo como expresión dun concepto moi discutido e impreciso pola forma discutible en que se presenta. Ofrézolles exemplos.

-Subhumano, en alemán, está expresado co termo “Untermensch”, empregado, sobre todo na ideoloxía nazi, para designar a persoas que xulgan ser inferiores, subhumanos, como xudeus, xitanos e eslavos.

-No ámbito científico fálase da “disxenesia”, oposta a “euxenesia”, facendo referencia a degradación xenética dunha poboación, que leva a un estado “subhumano”.

-Guy Ernest Debord, filósofo francés, deixou escrita “La sociedad del espectáculo”, na que afirma que a declinación da vida social pode entenderse como o cambio do SER polo TER para PARECER: Pensa que hai un certo paralelismo coa compravenda de futbolistas que degrada a condición humana.

-O Dr. Javier del Arco dinos que, nun mundo globalizado, o poder é o diñeiro forman unha mestura da que xorde o subhumano.

-O retorno a condición humana, segundo Sloterdijk, non pasa pola educación humanística, da que tanto se fala, senón polas ciencias biotecnolóxicas en combinación co TIC (tecnoloxías de información e comunicación).

E xa para terminar, é obvio que este conxunto de teorías dificúltanos conceptuar con claridade esta temática tan sobada neste século, e lévanos a opinar, modestamente, que a causa está en centrarse nunha dimensión do home que, por si sola, non o define adecuadamente. Así, por exemplo, cualificar de inhumana a unha persoa ten máis correlación cos seus comportamentos inmorais que coa ausencia da súa condición de humana, e así o confirman os exemplos que ofrezo máis arriba, que teñen, incluso, compoñentes ideolóxicos e sociolóxicos, dos que non parece correcto deducir a caída da especie humana noutra sub–humana. E isto tamén me leva a pensar que unha esixencia da formación filosófica non debería obviarse nos nosos plans do ensino. Xustamente como o razoa, con brillantez, D. Miguel Anxo Fernán Vello, nun artigo que publica co título de “Idiotización e educación”, no xornal “El Progreso”, do 4-8-18, que merece ser lido polo seu interese docente.