O galo de Barcelos
Aquí temos a outra cara da moeda: A devoción que lle teñen en Barcelos
xa é idolátrica, aínda que fundada nunha tradición relixiosa. Barcelos é cabeza dunha etapa no Camiño de Santiago, concretamente entre Vilarinho e a Ponte do Lima. Nin que dicir ten que lles merquei un, un galo de corazóns, pero quedoume o pesar de que non fosen dous para darlle un a meu pai, precisamente para iso, para mostrarlle a outra cara desa moeda mítico-relixiosa.
¿Lendas? ¡Un cento! Pero a que máis me gustou foi a seguinte, que paso a dárvola anosada, por se alguén traduce peor cá min:
Foi no século XIII, cando os portugueses comezaban a presumir da súa Braga. ¡Braga con maiúsculas, derivada de Braccara Augusta; non pensedes mal! Os portugueses sempre recearon dos españois, ¡e non sen razón, aínda que nesta non! Alí nun caserón das aforas de Barcelos seica vivía un fidalgo, quere dicirse, un ricachón, e apareceu morto xunto ao seu cofre do ouro. ¡O fidalgo, morto; e o cofre, baleiro! Os veciños deron en sospeitar dun criado, que o levara de Galicia, recentemente, de volta da súa peregrinación. O portugués era rico, e o galego pobre, así que o tal fidalgo quixo presumir de Samaritano diante dos seus vasalos: ¡En Galicia teñen a Santiago, pero non teñen ouro, que llelo arroubaron os romanos!, era a súa exclamación habitual, para fardar das súas virtudes.
¡Foi cousa do galego!, deron en berrar os herdeiros do fidalgo, que así non levaban eles a culpa, eles mesmos. O santiagués xurou e rexurou, polos meus defuntiños, que era inocente, pero como non hai peor xordo có que non quere oír, aqueles herdeiros ¿desherdados? pedíronlle á Xustiza que axustizase ao sospeitoso, e así se fixo! O pobre condenado, camiño da forca, ben que lles berrou, mentres apuntaba ao galo que o estaban asando aqueles xusticeiros para celebrar, seguidamente, o seu aforcamento:
A miña inocencia é tan certa que vos podo asegurar que ese galo que estades asando para celebra-la miña morte levantarase da cazola e cantará ipso facto se vos atrevedes a colgarme sendo como son inocente deste crime, do voso; dous, o voso, e mailo que ides facer comigo!.
Nin que dicir ten que se riron do galego, todos, a feito, tal que fixeran con Cristo aqueles xudeus do Calvario, porén ninguén se atreveu a tocarlle á cazola onde tiñan o galo. Nestas, o que tiña que pasar, pasou! No mesmo intre en que o verdugo preparaba a corda de axustizar
, ¡na casa do Xuíz o galo asado púxose de pé, recuperou as ás, que estaban tiradas no chan, bateunas, e comezou a cantar: Quiquiriquí!
O Xuíz botou a correr para dete-la execución, pero chegou tarde. Horrorizado polo que fixera, atormentado polos remorsos, ordenou que descolgasen o cadáver e que o enterrasen con tódolos honores, no seu propio panteón. Non fixo falta pois aquel Lázaro resucitou por si mesmo, ou máis exactamente, pola graza de Deus, e deu en tusir, recuperando a respiración pouco a pouco. Nin que dicir ten que non só o puxeron en liberdade senón que lle fixeron xenuflexións adorando a súa santidade.
O galego tornou para Galicia, onde aprendeu a labra-la pedra nunha cuadrilla de canteiros do Porriño; co oficio sabido, tempo adiante, retornou a Barcelos, e alí honroulles o seu galo, para vergoña dos portugueses, labrando e erixindo, en pedra do país, o Cruceiro do Senhor do Galo, monumento que está agora no Museo Arqueolóxico do mesmo Barcelos. O que non se ve é aquel letreiro que lle puxo o galego na súa basa: Non as fagas, non as temas. Borrárono, por suposto; o único que non borraron os portugueses, ¡por se acaso!, é ese letreiro gravado nun dos canóns de Valença do Minho, apuntando a Tui, por suposto, onde cómpre deterse e telo en conta: Ai de ti Espanha se te moves.
-.-
De volver a facerse, a representar, aquelas Sentenzas do Galo, nin eu estaría disposto a iso, nin a Sociedade Protectora de Animais consentiría que se aplicase a pena capital. O galo, simbolizando dalgún xeito certas brutalidades e/ou malicias machistas, tería, debería ser, castigado, por suposto que si, pero con outro tipo de penas. Obsérvese que as faltas femininas estaban atribuídas, representadas, nunha moneca, pero as masculinas non se caracterizaban nun boneco, ¡ca!, senón nun galo cantor, no rei do curral. Para a nosa mentalidade actual, tanto o Galo como a Pascua serían, humoristicamente por suposto, acusados doutros feitos; con actualidade, pero sen ofensas de tipo persoal, sen imputacións concretas a persoas coñecidas ou determinadas.
-o-
Tódalas inmigracións aportan algo
Tódalas inmigracións, por limitadas que sexan, aportan, como é natural, as súas novacións, ritos e crenzas, que se van decantando e mesturando coas preexistentes no país de acollida. A impermeabilidade absoluta, a estes efectos, non existe.
No tema concreto das "Corridas do galo", a primeira pescuda pode ser: ¿Por qué o galo; que nos fixeron os galos? O galo non era unha devoción romana; comíanos a pracer, iso si, e incluso preiteaban por eles, por ese hábito do galo de largarse para o poleiro do veciño, ¡poliandria!, obstinándose, como consecuencia diso, no dereito primordial de caza, e tamén na diferenciación entre animais amansados ou domesticados (mansuetae ou mansuefactae), pois aínda que gozan/gozaban de liberdade están/estaban baixo certo control do home mentres conservaban o costume de volver, e os animais domésticos (quorum non est fera natura) que están/estaban continuamente baixo a potestade do home.
Importancia si que llela daban os gregos. Abonda con lembrarse de que Sócrates, cando a cicuta lle estaba facendo efecto, acordouse de que lle debía ¡un galo! a Esculapio. Naquela lenta agonía destapou a cabeza e díxolle ao seu discípulo e amigo Critón: -"Estoume lembrando de que lle debo un galo a Esculapio...". -"Xa o pagaremos, non o dubides; ¿queres algo máis?", pero Sócrates non puido responder. ¡Morría coa conciencia tranquila despois de recoñecida, e de encomendada, aquela débeda, ¡dun galo!
A mítica do galo é un asunto xermánico - francés; se acaso con raiceiras celtas. Unha proba diso é que nas dúas Fisterras sempre se lle tivo un gran respecto e unha certa admiración prosopopeica. Pero onde estivo máis presente foi na arte popular da zona de Barroso-Braga-Barcelos, (¡Suevia pura!), da que se estendeu con dirección ao Tejo (Tajo), especialmente na cerámica popular. En Francia aínda queda algún galo de latón na bandeirola das tabernas do rural.
Aquí por Lugo, ademais do seu papel de pillabán / vitimario nas "Corridas" de ídem, tamén se viu retratado na cerámica. Eu recordo aquelas xerras do viño coa asa en forma de crista, e co bicarelo imitando o pico do galo. Tamén teño visto galos a cores como motivo no bordado dos manteis de liño, así como nalgunha manta de la, das do tear, urdidas en liño, nas que reproduci-lo galo con cores non foi tarefa doada, cando o fácil era non saírse dos rombos e demais figuras xeométricas usuais. Nesta bisbarra de Castroverde, Pol e Baleira, unha brincadeira moi a gusto da rapazada foi, maiormente nas mallas, provocar ás rapazas coa ameaza de, "¡Heiche de cantar un galo, se tal, e se cal!". O xogo parecía inocente: Xunta-las frontes e dicirlles ás mozas, "¡Quiquiriquí!", facendo que se rilaban os dentes, pero o fondo intencional era..., ¡unha insinuación do outro asunto!
-o-
Variantes das Corridas do Galo
Considero como prototipo evolucionado, consolidado, a escenificación que se fixo na Meda pola Pascua do ano 1948, da que redactei e dixen o Pregón, falando por primeira vez en público. Por outra parte, teño que omitir a recensión doutras desta bisbarra, da mesma década, e tamén redactadas por meu pai, unhas porque desapareceron os seus libretos, e outras, tal que a de Suegos do ano 1947, porque non logrei recoller, completar, tódolos textos das mesmas, que supoño demasiado ben arquivados, ¡ou demasiado mal!
Deténdome naquela da Meda, coido que con iso xa teredes unha visión, un retrato de conxunto, deste tipo de celebracións. E logo que tamén concorre que foi o "canto do cisne" destes espectáculos pois a partir da comentada pouco se celebrou dun rango parecido, e nunca superior.
Na Meda: Un escenario insuperable, nun prado amplo e cunha lixeira pendente que facía de anfiteatro con respecto ao Tribunal. Palco de madeira, espazoso e enramallado; grilandas de papel e outras colgaduras. Bos cabalos e boas monturas, case todas de estrea. Espadas auténticas, das do Exército, de Cabalería. Os cabaleiros lucían valiosas galas; díxose que algunha familia levou a Lugo, para depositalas nas xoierías como fianza, as escrituras das súas propiedades para que lles prestasen aneles, pulseiras, cadeas, etcétera, o que nos dá idea do entusiasmo que puxeron, que aportaron, aqueles veciños. Os membros do Tribunal luciron togas con "puñetes" de encaixe, auténticas, verdadeiras. O Atestado presentouno Antonio Boudón, daquela estudante, que lucía unha gorra "de prato" de Sarxento da Policía Armada, na que lle cabía cabeza e media! As testemuñas presentáronse ataviadas con traxes rexionais, de época, de moita valía, que a saber cómo os conseguiron nin a onde foron por eles. O libreto tíñano, sen excepcións, coidadosamente memorizado e ensaiado, ¡iso si, a porta cerrada, coa máis absoluta reserva!
Resumindo, que o entusiasmo e maila mobilización de medios e de recursos foi extraordinaria e competitiva. Lembremos que a parroquia da Meda, por aqueles anos, obtiña moito diñeiro, aínda que ben suado, da extracción e cocción do cal, que non só ía para Lugo, para a súa construción en fase reactiva, senón que tamén se facían transportes para Coruña. Con tradición, ganas e medios, fanse milagres, por escuros que sexan os tempos. O único ramplón, o único vulgar, aquel día debín ser eu, este servidor, que me atrevín a soltarlle unha disertación rolenta a unha xente que prefería vivi-lo seu espectáculo a entende-las motivacións, as historias, do mesmo.
-o-
As variantes en Galicia foron moitas, segundo as localidades e os tempos. Nesta bisbarra téñenme dito que tamén as houbo en bicicleta; eu non asistín a ningunha desas, así que, relata refero! Algunhas particularidades:
. Corre-lo galo a pé, ou dacabalo. Con ou sen os ollos vendados.
. Cortarlle a gorxa con sable, ou arrincarlle a cabeza; algunha vez fíxose co galo metido nunha ola de barro; coa cabeza sobresaíndo, por suposto.
. Con Tribunal ou sen el. Tribunal a pé, a cabalo, ou nun palco enramallado, como foi no caso da Meda.
. Con fareleiros (con sacos de farelo ou de cinsa, atados na punta dun malle, nas correas da pértega) para garda-la orde pública.
. O que nunca faltou foi a parella de vellos (supostamente vellos), un deles disfrazado de muller, que daban o "predicote", chocalleiro e crítico, sempre nun galego máis ou menos castrapeiro.
.../... Gómez Vilabella, Xosé M.
