Sentenzas, Fías e Ruadas (2)

As famosas sentenzas
As "Sentenzas" tiñan unha formulación externa, ou visible, de coñecemento vulgar, popular, que era a súa especialidade, o seu dramatismo, o seu "teatro", o seu divertimento. Pero tamén, como toda obra dramática de tese, levaban, encerraban, mostraban, transmitían, unha filosofía interna, que as constituía en canle de expresión do conflito social, un desafogue dos problemas, e por ende, un estímulo para a convivencia harmónica.

Para entendelas, para ver a súa verdadeira profundidade, temos que situarnos na época en que se celebraron. Eran, aínda, os tempos do "Si, señor", do "Usted siga bien", do "Dispensando"; aquel quitarse a pucha, mesmo arrincándoa, á vez que baixaban a testa. Unha mestura de fina cortesía e de servil adulación. Téñase presente, tamén, que, precisamente o día que me apuntaron no Rexistro Civil, 28 de Agosto do ano 1930, (nacera o día 26), un grupo de periodistas, ¡que ata serían todos, pois daquela había poucos!, preguntoulle ao Ministro da Gobernación, na ditadura de Berenguer, se era certo que ía saír un Decreto suprimindo a censura, e o bo do señor contestoulles que, "¡Ya tenéis demasiada libertad!". (Para os incrédulos, aí están as hemerotecas). Por aquel entón para saca-lo pé da saba había que poñerse medias, discorrer a forma de dicir un mínimo sen que parecese un máximo!

Á xuventude de hoxe en día, co que avanzamos na cultura e nas liberdades, isto pareceralles novelesco, pero, o dito, ¡ás hemerotecas! Dicir naqueles parlamentos das "Corridas" algo que hoxe nos poda parecer unha "parida", unha inxenuidade, requiría entón, ¡e con Franco, despois do paréntese da II República, aínda peor!, unha audacia considerable, ademais dun talento irónico e retranqueiro. Pensemos tamén, por outra parte, que a muller, daquela, tiña un roibén permanente, desde o nariz ás orellas, e non podían dicirse publicamente certas verbas, certas expresións, que afectasen á súa esaxerada pudicia, salvo que se utilizase un malabarismo de metáforas.

Non obstante, o característico cando un pobo acada ou recobra certa liberdade, ¡os ciclos!, é que fagan presenza, decote, as verbas fortes, e incluso as obscenidades, pero nos libretos que cheguei a coñecer sempre se manifestou aquela progresía cunha certa elegancia e cunha sutileza que di moito do nivel formativo e moral daqueles autores.

Para introducir esta temática de tanto significado e transcendencia na historia desta bisbarra de Castroverde, Pol e Baleira, inmersa na xeral de Galicia, coido que sería bo deternos nalgún relembro dos nosos etnógrafos. Para empezar, ou para seguir, eu renderíalle os máximos honores a Vicente Risco, que elevou a cultura popular galega á categoría de ciencia, aínda que na realidade cotiá seguimos téndoa, en xeral, como unha peza de museo, algo que foi, algo que pasou..., ¡descantiá! Segundo Risco, "Entendemos (debemos entender) por cultura popular o conxunto daquelas crenzas, coñecementos, ritos, usanzas sociais, métodos de traballo e producións útiles, literarias e artísticas, que un pobo determinado posúe en común, e que non deprendeu na escola nin nos libros, senón que os recibiu unha xeración da outra por tradición, calquera que sexa a camada, clase ou estamento social en que se atopen". Hoxe non entenderíamos a execución daquela pena de morte, a simbólica degolación dun galo, pero..., ¡situémonos no XX, que é do que estamos falando, lembrando!

Pois ben, para honra nosa, o Mestre Risco prestou unha especial atención aos festexos do Entroido en Castroverde, que incluso recopiou, salvándoo da súa probable desaparición e/ou esquecemento un "sermón" botado na Meda no ano 1928. Cando me refira aos "Predicadores" xa transcribirei un fragmento do mesmo.

Coido que vén a conto encaixar aquí un lamento que fixo Pedro Carro no Ideal Gallego do día 11-11-1987, baixo o titular "Na busca do pasado - Galicia necesita un arquivo para a recuperación folclórica". Desde aquela algo se fixo, algo temos, algo se rescatou, pero estamos a piques de deixar escapar, diluír, esquecer, concretamente na miña bisbarra, que é, ou debera ser, a que máis me importe, bastante material deste tipo. Lamentábase Carro: Pero a cultura popular dos nosos devanceiros non lle interesa a ninguén. Non existe un só arquivo nen museo adicado á conservación desas costumes, tradicións, contos, lendas, cantigas, bailes, traxes e vestidos, instrumentos musicais, convivencias sociais, etc. Esta desgracia galega ven en engrandecemento dende o ano 1939 deica hoxe en cuio período fíxose todo o posible para mentalizar ao pobo de que "o folclore dun país é só a maneira de cantar e bailar da súa xente". Ademais a verba "folclore" converteuse en despectiva e pexorativa. Conclúe botando lume: Xa sei que aparecerán "os salvadores da Patria" dicindo que, no noso país, existen museos etnográficos e que nos arquivos históricos pódense alcontrar algúns datos encol do folclore galego. Ésto é tan certo como que nunha corredoira podemos alcontrar vinte pesos, pero non é lóxico".

Pola miña parte, no comment! Pasaron os anos, e cos anos a oportunidade de conservar, polo menos a lembranza, de tantas cousas que feneceron no pasado século, no XX; coma quen di, onte, que foron moitas, ¡e non sempre ben substituídas!

Nestas cousas da CULTURA POPULAR sempre hai que volver a Risco. Na súa pescuda sobre as queimas do Entroido encontrou descricións delas referidas ao Piamonte, Italia Central, os Abruzzos, Palermo, Provenza, Vienne, as Ardenas, Normandía, Saint Lô, Bretaña, Saintonge, Inglaterra, Westfalia, Baviera, Suabia, Transilvania, Boemia, etcétera. E nalgúns sitios constatou que se celebraba o "Xuízo" dun xeito parecido a Galicia e Norte de Portugal, con moitos pormenores, tal que en Koeniggraetz, Kissen, Normandía, e un longo etcétera.

Estas verificacións lévannos á evidencia de que arraigou ese rito da purificación polo lume en países de relación xermánica, ou xermanizados nos comezos do cristianismo. ¡Daquela está claro que foron os suevos os que o trouxeron ás terras de Flammosos! Tamén é un problema de ecoloxía: Estamos nunha civilización de bosques caducifolios, con secas e con fríos. Témo-lo lume no subconsciente. Por algo non se atopan causas concretas, definidas, únicas ou singulares, erradicables, das queimas do monte: complica as cousas un diabro que levamos no corpo, que incluso pode ser subornable; así que, ademais de extrema-la vixilancia, e de utiliza-los avións, faría falta un hisopo con auga bendita!

Dou por seguro que Prisciliano, o frugal, o austero Prisciliano, aquel asceta rigoroso que din que era, na súa condenación da materia, cando trataba de sincretizar o dogma cristián coas tradicións ancestrais e con outras doutrinas da filosofía grega e oriental, xa lles predicou aos seus paisanos, aos nosos entregos, a morixeración coresmal. E tamén penso que por aqueles tempos xa se decataran as persoas cultas, maiormente o clero, da peste da triquinose, como lle pasou a Mahoma, que de aí tirou a súa prohibición do "jalufo", que perdura e a compren a pesar da practicamente absoluta desaparición dese mal. Así lle foi a Prisciliano na súa prédica, porque naqueles tempos a mellor forma de concitar odios, de provocar calumnias, era, sen dúbida, restrinxirlles as graxas aos catecúmenos: Queixáronse a Itacio; e levárono a Tréveris, diante do emperador Máximo. Abafárono, e por último rematárono diante da Porta Nigra, no ano 385. Pero non debeu ser tan herexe suposto que o defendeu nada menos que o seu coetáneo San Martiño de Tours, o primeiro dos nosos Martiños protectores, aos que precisamente dedicamos, xa de vello, cantidade de igrexas nesta parte do país.

A Igrexa, na súa labor de pasar ao curral aqueles ritos pagáns da época, recomendou a celebración penitencial do mércores de cinsa, que era tanto como dicir, "¡Basta; hai que cambiar de vida!". A lóxica natural daquela xente non podía ser outra que iso de, "Véspera de nada, día de moito". Non parou aí o conto pois a Igrexa deulle outra volta á parafusa: "O Entroido, con excesos, é malo!", así que os suevos, xermánicos, e como tales, cabezas cadradas, responderon cunha pregunta, na que ía esta mensaxe: "¿É malo...? ¡Daquela, queimámolo!".

A celebración da Pascua de Resurrección levantaba a veda das graxas, a tenor climático nestas latitudes, precisamente cando xa quedaban altos os touciños na despensa dos crentes, e logo que xa non as pedía o corpo, entre desafeito e caloroso. Daquela o pobo miserento, de coresma cotián, fixo estoutra reflexión: "Queimámo-lo Entroido; agora queimemos a Pascua..., por tardía e famenta!". Non sei cómo empezaría o simbolismo, a representación, pero si sabemos de qué xeito acabou: Os árabes copiáronlles aos chinos a fórmula da pólvora, e os nosos pirotécnicos, unha vez coñecidas as súas aplicacións, inventaron a moneca xiratoria..., ¡queimable! O único que faltaba, se cadra copiado, inspirado na Inquisición, era a montaxe dun tribunal: ¡Personificar na boneca pirotécnica da "Pascua" tódalas picardías e tódalas queixas do ano!

As chispas e mailas explosións da moneca gustáronlles aos cregos, pois así os propios fregueses axuizaban as faltas, sometendo á "pecadora" ao purgatorio, á purificación polo lume.

Volvendo ao caso concreto do Entroido, do "Santo Entroido", que así chegaron a chamarlle pola parte de Lalín, de Dozón, e de Castro Caldelas, que tal era a raizame, a devoción que lles colleron aos seus ritos. Chegaba despois da matanza do porco, que nas casas máis podentes sempre se retrasaba algún exemplar para utiliza-las súas miudezas nesta celebración. Cando caía alto, as filloas de sangue, a cachucha e mailos roxóns substituíanse por freixós de leite e por fretes de manteiga. O postre habitual na nosa bisbarra, (sobremesa, din agora), sempre foron as chulas de ovo e as flores fritidas, tamén chamadas orellas de frade. Ritos, pois, na rúa, pero tamén nas casas.

O léxico do Carnaval en Galicia dá para facer un dicionario: Abutardas, entroidos, ... Bonitas, borralleiros, borrallosos, boteiros, ... Cigarrós, cinceiros, curruvellos, charrúas, choqueiros, ... Damas, ... Faranduleiros, fareleiros, felos, folecheiros, ... Galáns, ... Irrios, ... Madamitas, máscaras, mascaritas, mecos, murrieiros, ... Pallasos (non "paiasos", con capa de xuncos ou de palla), peliqueiros, ... Máscaras e disfraces de oficios, segundo a imaxinación e/ou os medios de cada lugar.

Outros complementos: Cabaleiros - executores do galo, fose á man ou con espada, pero sempre coas bestas engalanadas. Burros vellos para os "predicadores". A "Pascua" adoitaban levala nun carriño de madeira tirado por cabras, xa que a rea era, ou se supoñía, ... iso, unha lixeira, unha "cabra"!

Entroido = Introito. Nas rigorosidades do medievo sería lóxico prepararse para o xaxún coresmal cun ensaio, cunha tendencia á austeridade, pero na práctica cotián viuse que a carne impúxose ao espírito, e así o carne vales (carnavales, carnavais) pugnou por resistirse á imposición eclesiástica enchéndose, precisamente, de carnes. ¡Adeus á carne…, con carne! Ou tamén, ¡as feitas cóntanse! A rebeldía da carne, que nos persigue desde o paraíso, racionadas as mazás! Ben pensado, aquelas privacións do medievo, -privados do mellor que tiñamos, ¡Ai se o porco voase, que dixo aquel que os comparaba coas perdices!, -sublimalas co xaxún e coa abstinencia, meritorio era, foi, pero heroico tamén.

Xa que era unha ocasión rebelde, de rebeldía, ¿por qué non aproveitala para facer escarmentos, sátiras, queixas, burlas, e, en xeral, parodias satíricas? Pois si, e como ocasións a plebe tiña poucas…, aproveitáronas!

¿Habería cousa máis parecida a un cacique, a un mandamáis, que un galo do propio curral, beneficiando/desvirgando cantas “pitas” puxese Deus, ou máis ben o diabro, ao seu alcance? Contra o tirano, contra o cacique, pouco se podía facer sen exposición, sen grandes riscos, pero…, contra o galo, si! Daquela, ¿qué mellor ocasión có Carnaval para tomarse a xustiza, a vinganza, de propia man, aínda que só fose dun xeito simbólico?
.../...