Ulysses en Galicia

Fálame, Musa, daquel varón de multiforme enxeño que, despois de destruir a sagrada fortaleza de Troia, andou en longo extravío, contemplou cidades, coñeceu os costumes das xentes, e padeceu innúmeras penalidades na súa navegación polo ponto a tratar de salvar a vida e conseguir o retorno dos seus compañeiros á patria. Odisea, I, 1-6.

Segundo James Augustine Aloysius Joyce –James Joyce- (1882-1941), o 16 de xuño do ano 1904, o xudeu irlandés Lepold Bloom, ademais doutras singulares vivencias, conseguíu rememorar, nunha sóa xornada a extraordinaria peregrinaxe protagonizada por Ulises, o rei de Ítaca, despois da tomada de Troia. Do éxito da novela na que Joyce deu a coñecer esa agora xa lendaria data, xurdeu despois o Bloomsday, ou “Día de Bloom”. Por outra banda, compre que indiquemos tamén que a obra que acabamos de mencionar convertérase axiña na máis celebrada de cantas o autor dublinés escribíu.

Publicadas algunhas das súas partes, en principio nunha revista americana, Ulysses saería completa en París, en 1922, logo dun longo período de xestación na cidade de Trieste, ás beiras do Adriático, entre os anos 1913 e 1920.

Pouco despois, e isto é xa o que realmente nos importa, en 1926, Ramón Otero Pedrayo (1888-1976), dando amostras da súa grande sagacidade literaria, deuna a coñecer tamén en Galicia, aínda que de xeito nada más que parcial, ao publicar algúns dos seus capítulos na revista Nós. Habería de ser Vicente Risco (1884-1963), cofundador con el da mesma, quen nos brindou, no seu número 67, no ano 1929, un admirable ensaio, Dédalus en Compostela, no que ofrecía a máis sorprendente das elucubracións histórico-literarias que daquela cavía imaxinar. Porque Dédalus, Stephen Dédalus, digámolo xa, era nada menos que o personaxe que na obra de Joyce encarnaba a Telémaco, o fillo de Ulises, e, ao mesmo tempo, tamén ao propio Joyce, mentres que o Leopoldo Bloom, ao que antes nos referimos, correspóndese co astuto e errático protagonista da Odisea.

Así, pois, temos que admitir que fora unha auténtica sorte que aquela fría mañá da Ascensión do ano 1926, tivera Risco a incríble fortuna de se atopar con Stephen Dedalus, o protagonista do “Ulysses”. Atopárao, coa lapela do seu sobretodo erguida, na libraría próxima ao pórtico de Salomé, en Compostela, aínda que ún, por máis que matine a cerca disto, nunca chegará a comprender coma poden acontecer cousas coma esta.

-Veño aquí a gozarme do suicidio da miña raza- afirmara naquela memorable ocasión o nunca satisfeito Dedalus- Neste lugar todo camiña cara ao non ser, pola vontade e pola industria destes meus irmáns de aquí. Non o fan por sobervia senón por inconsciencia. Van movidos pola inducción da gran máquina oficial en cuxo campo magnético viven, aínda que non estean directamente conectados con ela, ou, simplemente, por mimetismo, como as monas.

A visión que sobre Galicia amosaba o noso irmán de raza deixoume profundamente abraiado. Tamén impresionara a Risco a longa conversa que sostivera con el durante o seu paseo polas empedradas rúas de Compostela. De tal xeito fora isto así que, ao rematala, vírase na ineludible necesidade de mercar nunha tenda da Rúa Nova o “Retrato dun artista adolescente”, que leu de cabo a rabo, disposto a afondar o máis axeitadamente posible no coñecemento de Joyce.

Quizais non debería facer falta que dixera xa que, despois de penetrar nese mundo, a través de Risco, tampouco puiden evitar ler o “Ulysses”. Máis admito que así aconteceu e que foi entón cando o lín por primeira vez. Tamén quizais deba de dicir que houbo un tempo histórico no que determinadas faltas non podían seren reparadas senón despois dunha peregrinaxe á nosa Compostela. Coma consecuencia deducín que o pecado de descoñecer a un autor coma Joyce, cuxas innovacións e técnicas narrativas influíron en tantos outros, entre eles tamén en moitos escritores galegos, necesitaba así mesmo unha reparación dunha especial medida. E non atopei outra que a de visitar os lugares por aquel frecuentados e descritos.

E paso a dicirvos xa que Átha Cliath, Dublin, amosóuseme coma unha cidade especialmente atípica. Logo de percorrer a illa para coñecer os seus pobos e as súas vilas, convivindo ao mesmo tempo coas suas xentes, non me quedou otro remedio que chegar a esta conclusión. E ata parece normal que así fora. Porque, fondada polos vikingos, e convertida despois en dominio británico, Dublin semella terse convertido en irlandesa nada máis que por ósmose. Nela vive agora máis da cuarta parte da poboación do país, e nela atópase a metade da industria coa que Irlanda conta.

Coas limitacións que poida impor o coñecemento obtido nunha visita de poucos días, coma foi a miña, coido poder afirmar, sen embargo, que o Dublin actual ofrece algunhas diferencias respecto ao que Joyce coñeceu. Nel hai, na actualidade, moitísimos menos ingleses, e bastante máis irlandeses, dos que había no seu tempo. E existen novos e extensos barrios periféricos. Algunhas das súas rúas mudaron tamén de nome. Tampouco hai agora toques de queda, nin fusilamentos, ou tanquetas e soldados británicos a patrullar polas calzadas. No centro neurálxico da cidade, fronte ao Edificio de Correos, xa non se ergue, coma noutrora, a estatua de Nelson, que tanto fería os sentimentos irlandeses. E no interior do mesmo, pode admirarse hoxe outra moito máis axeitada, a do ancestral heroi patrio, Cuchulainn.

Máis hai tamén cousas que permanecen. Aínda camiña o Liffey, mainamente, baixo as súas pontes, dividindo a vila en dúas partes. Sigue a haber, asimesmo, coches de cabalos nas rúas, reparados e voltos a pór en servicio. O edificio de Correos, o lugar onde no ano 1916 fora proclamada a República de Irlanda, restaurado despois dos terribles combates que nel tiveran daquela lugar, continúa a ser o centro da vida dublinesa. E aínda seguen a sentir os irlandeses unha devoción case que sacrílega polo alcohol.

Nos máis de mil “pubs” cos que agora conta Dublin, nos que xa poden entrar as mulleres, ou nas expontáneas xuntanzas que orgaizan nos seus domicilios os habitantes da cidade, prodúcese toda unha ilimitada riqueza de comunicacións. Existen tertulias, xuntanzas literarias, ou lugares nos que se cantan tradicionais baladas. En sitios coma estes, a multiplicidade de caracteres do pobo irlandés, forzosamente ten que facer xurdir personaxes e tipos que non deben desmerecer en demasía a aqueles outros que Joyce coñecera e describira.

Pois ben, dende o 16 de xuño de 1954, data na que se cumpleu o cincuenta aniversario da xornada que, de xeito tan eufemísticamente peculiar, recolle o Ulysses, vense orgaizando en Dublin o xa mencionado “Bloomsday”, ocasión que os que nel participan conmemoran comendo e ceando os mesmos manxares que daquela os personaxes da novela, ao tempo que efectúan actos semellantes aos nela descritos, con encontros en Dublin e os seus arredores, así coma actos literarios e visitas que seguen o itinerario alí indicado, nas que, inevitablemente, se inclue a circular Martello Tower, situada en Sandycove, nun altiño á beira do mar, a construcción na que comeza o relato, e onde, en 1904, vivira o propio James Joyce, hoxe convertida en museo seu.

Tamén nos tomamos a liberdade de referir agora que, hai algo máis de trinta anos, e ignorando entón a existencia dese “Bloomsday”, nós, co Ulysses na man, tivemos a ocorrencia, e o inigualable placer, de revivir, pola nosa conta, o espectacular percorrido que nel se narra, emocionante experiencia que, despois, e baixo o título de Xubileo Joyciano, demos a coñecer nas páxinas dunha revista que daquela se publicaba en Ourense.

Naquel comentario advertíramos tamén que, fóra de Dublin, os cambios resultaban menos evidentes, aínda que, cara ao sudeste, na ribeira meridional da bahía, podíase admirar Sandymount, o lugar onde comeza o longo areal polo que Joyce paseara a súa ínqueda amargura, tal como nos relata no capítulo terceiro da obra. No intre da nosa visita, o mar atopábase no seu devalo. Había varias persoas a facer deporte polo medio dos bancos de area e das augas isoladas, mentres que un can peludo remexía arredor dos mesmos. Mais as palabras de Joyce semellaban flotar aínda no aire, traídas e levadas pola brisa do mar: “Húmido magma cruxinte”, “cunchas de navallas, pelouros, madeira cribada”; “unha botella de cervexa encaixada ata a cintura”, “rotos aros dun tonel”, “unha corda de secar a roupa”, “buscadores de berberechos”… “Baixo a marea inzada, algas retortas”, “auga susurrante, abaneando e volvendo no alto esquivas frondas de prata”. “Area, linguaxe que a marea e o vento sedimentaron al픅

Fiquei asombrado. Nada parecía ter mudado nos máis de setenta anos que transcurriran dende que tales palabras foran escritas.

Algúns quilómetros máis ao leste, no cativo promontorio do extremo da bahía, en Sandycove, demos xa coa “Martelo Tower”, unha pequena construcción circular, de pedra, de a penas oito metros de altura, e outro tanto de diámetro. Fora edificada no ano 1804 por Billy Pitt, o mesmo que outras moitas torres, exactamente iguais, que cobren as costas irlandesas, prevendo un ataque de Napoleón que, afortunadamente, nunca chegaría a se producir.

Naquela construcción viviran en 1904, James Joyce e Oliver St. John Gogarty. E nela aparecen tamén, nas primeiras páxinas do “Ulysses”, Stephen Dedalus e o seu compañeiro Buck Mulligan, aos que lles gustaba tomar leite de Sandycove.

Mais faltaba algo. O contacto do Ulysses co noso Fisterra non ficaba consumado con estas referencias, posto que aínda non era posible lelo, completo, na nosa fala. Afortunadamente, dende o mes de decembro de 2013 xa non é así, porque, liberada a obra dos dereitos de autor, e logo de máis de oito anos de traballo, un equipo de traductores composto por Eva Almazán, María Alonso Seisdedos, Xavier Queipo e Antón Valle, dirixidos por Carlos Lema, coroou para a Editorial Galaxia a versión do extenso libro de Joyce.

Un dato a favor da tan cobizada irmandade universal das culturas é o de que a súa publicación entre nós foi propicidada por unha subvención da Ireland Literature Exchange de Dublin.

¡Cead mile failte, Ulysses!: “¡Cen mil benvidas, Ulises!”.