Os cruceiros da Terra Chá: Xermade (I)

ALGUNHAS TIPOLOXÍAS DOS CRUCEIROS, CRISTOS E CRUCES DE XERMADE
Autores: Fernando Arribas Arias, José Manuel Blanco Prado, Mario Saavedra Pérez.

PUBLICADO EN “CADERNO DE ESTUDIOS CHAIREGOS”. Nº3, VILALBA, 2006, páxs. 73-112.

I.- RASGOS XERAIS SOBRE O CONCELLO DE XERMADE
É un concello lucense, pertencente á diócese de Mondoñedo-O Ferrol, que está ubicado no extremo noroccidental da Terra Chá. Ten unha extensión de 167 km2 e unha das densidades máis baixas de Galicia (18,6 hab/km2).
Dúas estradas atravesan o municipio, a C-630 (Betanzos-Viveiro) e a C-631 (Lugo-Ferrol). A capital da demarcación é Xermade, distante 50 km. de Lugo e 15 de Vilalba, vila rectora da Terra Chá.
A topografía do concello é en xeral chá. De tódolos xeitos o relevo faise máis agreste no N. e O. do término onde arrincan as serras da Carba (700-800 m.) e da Loba (700 m.). Dámbolos dous sistemas montañosos descenden arroios de cara ós rios Labrada e Trimaz, afluentes do Ladra, que verte as súas augas no curso alto do Miño. Un pequeño tramo do noroeste aporta as súas augas á conca do Eume (1).
O clima é oceánico cunha tendencia á continentalización. Isto é debido ás alineacións montañosas do N. e O., que pechan o paso a maioría das borrascas oceánicas facendo diminuir as temperaturas.
A poboación, logo dun periodo de crecimento na primeira metade do século pasado, comezou unha etapa de regresión na que case perdeu a metade da súa poboación. A causa fundamental deste feito foi a emigración e como consecuencia un aumento do envellecemento, que ocasionou un crecimento natural negativo (2).
O fundamento da economía, tanto pola súa producción coma pola man de obra ocupada, recaeu nas actividades agropecuarias. Os demais sectores económicos tiveron unha mínima presencia empresarial no concello, aínda que o sector adicado ás actividades comerciais e servicios incrementouse debido ó trasvase da man de obra da agricultura.
A maioría das parroquias do concello pertenceron nas súas orixes á xurisdicción de Vilalba, a de Roupar ó mosteiro de Meira, a de Momán ó de Monfero e Xermade formou parte do señorío dos Andrade. O ano 1840 é a data na que aparece por primeira vez o concello de Xermade. Nos anos vinte do século pasado a constante emigración ós países iberoamericanos propiciou a creación en Cuba de varias sociedades culturais, como a Liga Agraria de Xermade, os Fillos de Roupar e S. Mamede de Momán, que costearon as escolas de Roupar e Coto do Ameixeiro (3).
Dende o punto de vista artístico é mester distinguir a “Casa da Torre de Roupar” e as igrexas parroquiais de Cabreiros, que posúe un retábulo do século dazaoito, e Momán, ámbalas dúas dun sinxelo estilo barroco. Tamén son de interese o retábulo, do século dazaoito, da igrexa de Candamil a a cruz procesional, do século dazaseis, da igrexa de Burgás.

II.- TIPOLOXÍAS
1. INTRODUCCIÓN
Neste concello localizamos 94 destas mostras de relixiosidade popular, entre cruceiros, cristos e cruces; elevado número se o comparamos coa relación recollida no Plan Xeral de Ordenación Urbana de Xermade publicada no número 120 do Boletón Oficial da Provincia o 4 de xuño de 2003, no que se inclúen só 46 entre cruceiros e petos de ánimas. Sen embargo, a pesar do minucioso traballo de campo, non descartamos a existencia dalgunha cruz máis no medio do monte ou á beira dun camiño abandonado e da que os veciños deste concello non nos poideron informar porque xa a teñen perdida na memoria.
Polo que respecta ós cruceiros, temos que precisar que moitos deles non presentan efixies, pero si base, fuste, capitel e cruz, elementos que para nós son suficientes para que poidamos falar de cruceiro. Obra realmente excepcional é o denominado “Cristo enxoito”, pois presenta sobre a cruz un disco circular que a xeito de paraguas protexe as efixies das inclemencias metereolóxicas.
En relación ás cruces, atopamos un elevado número que se caracterizan pola grande variedade tipolóxica, tamaño e materiais. A máis antiga é a de Orxás (Lousada) do ano 1823, data que figura na intersección dos seus brazos.
Menos frecuentes son os Cristos, dos que só localizamos dúas mostras. O máis antigo é o dos Fornos (Lousada).

2. ANÁLISE SOBRE ALGUNHAS TIPOLOXÍAS
Neste concello atopamos cincuenta e oito cruceiros, dous cristos e trinta e catro cruces, distribuidos por parroquias do seguinte xeito:
1. Nove cruceiros e unha cruz en Burgás.
2. Oito cruceiros e tres cruces en Cabreiros.
3. Seis cruceiros e dúas cruces en Candamil.
4. Once cruceiros e sete cruces en Cazás.
5. Cinco cruceiros, un cristo e catro cruces en Lousada.
6. Un cruceiro en Miraz.
7. Catro cruceiros e cinco cruces en Momán.
8. Catro cruceiros e unha cruz en Piñeiro.
9. Seis cruceiros, un cristo e oito cruces en Roupar.
10. Catro cruceiros e tres cruces en Xermade.

CONCELLO DE XERMADE:
PARROQUIAS // CRUCEIROS // CRISTOS // CRUCES
BURGÁS: ----------- 9 ------------- 0 ------------- 1
CABREIROS: ------- 8 ------------- 0 ------------- 3
CANDAMIL: --------- 6 ------------- 0 ------------- 2
CAZÁS: ------------ 11 ------------- 0 ------------- 7
LOUSADA: ---------- 5 ------------- 1 ------------- 4
MIRAZ: ------------- 1 ------------- 0 ------------- 0
MOMÁN: ------------ 4 ------------- 0 ------------- 5
PIÑEIRO: ----------- 4 -------------- 0 ------------ 1
ROUPAR: ----------- 6 -------------- 1 ------------ 8
XERMADE: --------- 4 --------------- 0 ------------ 3

CRUCEIROS CRISTOS E CRUCES DESAPARECIDOS
CABREIROS: Desapareceu un cruceiro e duas cruces.
CANDAMIL: Desapareceu un cruceiro
CAZÁS: Desapareceu un cruceiro
LOUSADA: Desapareceu un cruceiro
MOMÁN: Desapareceu un cruceiro e unha cruz.
PIÑEIRO: Desapareceu unha cruz.

Con respecto á situación encontramos dazasete cruceiros e seis cruces nun cruzamento de viarios (4), vinteún cruceiros e dazaoito cruces ó carón dun viario (5), oito cruceiros e tres cruces no adro da igrexa (6), trece cruceiros, dous cristos e seis cruces no interior dunha propiedade (7), tres cruceiros e dúas cruces ó carón do antigo camiño real (8), tres cruceiros ó carón e no interior dun cemiterio (9), tres cruceiros e unha cruz ó carón e preto dunha ermida e capela (10), e o “Cristo enxoito” na praza da vila.
En relación á propiedade, mentres que vinte e cinco cruceiros e dez cruces son de propiedade pública (11), trinta cruceiros, dous cristos e dazasete cruces teñena privada (12).
Referente a súa conservación atopamos dazanove cruceiros e seis cruces, que amosan algún elemento artístico ou máis deteriorados (13), e dous cruceiros e unha cruz, que mostran unha perigosa estabilidade (14). Asemesmo foron restaurados sete cruceiros, dous cristos e dúas cruces (15).
Por outra banda, o cruceiro amosa, con respecto a súa composición, os seguintes elementos: a plataforma, a base, o fuste ou varal, o capitel e a cruz. O Cristo a plataforma, base e cruz con efixies. Finalmente a cruz pode chegar a ter os mesmos elementos que o Cristo, mais sen efixies na cruz.

1.- A plataforma mostra un chanzo en doce cruceiros, un cristo e dúas cruces (16); dous en dazanove cruceiros e catro cruces (17); tres en vinteun cruceiros e unha cruz (18) e catro no cruceiro do Pichel (Momán).

2. A base amosa diferentes modalidades:
2.1. Unha base cun tramo de forma paralelepípeda e un segundo troncopiramidal en oito cruceiros (19) e dúas cruces, situadas no adro das igrexas de Cazás e Roupar.
2.2. Unha base monolítica formada por tres elementos: o primeiro paralelepípedo separado dos outros dous, troncopiramidais, por unha escocia en seis cruceiros (20).
2.3. De forma paralelepípeda no cruceiro da Casavella (Lousada) e na cruz do Vilar (Roupar).
2.4. De forma paralelepípeda e coas arestas superiores rebaixadas en catro cruceiros (21) e nas cruces do Sanche Pequeño (Piñeiro) e da “Casa do Camiño” (Xermade).
2.5. Unha base monolítica formada por dous elementos separados por unha escocia: o primeiro paralelepípedo e o segundo troncopiramidal cos bordos superiores redondeados en seis cruceiros (22).
2.6. De forma circular no Cristo dos Fornos (Roupar).
2.7. De forma paralelepípeda na parte inferior e cun pequeño tramo troncopiramidal na superior no Cristo de Besura (Lousada).
2.8. Unha base monolítica constituída por dúas partes: a inferior de forma troncopiramidal e a superior formada por un bocel, estando separadas ámbalas dúas partes por unha ampla moldura cóncava nos cruceiros dos Currás (Burgás) e da ermida da Pastora (Cazás).
2.9. Unha base de dous tramos: o inferior paralelepípedo e o superior constituído por un bocel, separados ámbolos dous por unha ampla escocia no cruceiro do Aruxo (Cazás).
2.10. De forma paralelepípeda en catro cruceiros e nunha cruz (23).
2.11. Base monolítica cun primeiro tramo paralelepípedo en un segundo moldurado en caveto co bordo superior en bocel no cruceiro de Freán (Cazás).
2.12. De forma cúbica nos dous cruceiros situados no adro das igrexas de Miraz e Roupar.
2.13. Base constituída por un chanto de xisto de forma alongada en nove cruces (24).
2.14. De forma prismática cuadrangular na cruz do Rego de Lavandeira (Cazás).
2.15. Base monolítica de dous tramos: o inferior paralelepípedo e o superior formado por unha moldura de talón ou cima reversa invertida en cinco cruceiros (25).
2.16. Base monolítica de dous elementos: o primeiro paralelepípedo e o segundo formado por unha ampla escocia no cruceiro da Cerveira (Piñeiro).
2.17. Base monolítica constituída por tres corpos paralelepípedos, separados por dúas molduras de media cana no Cristo Enxoito (Xermade).
2.18. De forma troncocónica na cruz das Casas Novas (Xermade).
2.19. Base monolítica de tres tramos separados por molduras: o primeiro paralelepípedo, o segundo troncopiramidal e o terceiro paralelepípedo cos bordos superiores redondeados no cruceiro do adro da igrexa de Cabreiros.
2.20. Base monolítica formada por tres corpos: o primeiro paralelepípedo, o segundo moldurado en caveto e o terceiro troncopiramidal cos bordos superiores redondeados no cruceiro da Touza (Cabreiros).
2.21. Base de dúas partes: a inferior paralelepípeda e a superior troncopiramidal coas arestas laterais en caveto no cruceiro de Carballiño (Candamil).
2.22. Base monolítica, paralelepípeda pero tendente á troncopiramidalidade no cruceiro da Pena de Arca (Cazás).
2.23. Base monolítica, cun primeiro tramo paralelepípedo e un segundo tendente á troncopiramidalidade por un rebaixe nas súas caras e arestas en forma de talón ou cima reversa invertida no cruceiro da “Casa da Pena” (Candamil).
2.24. Base monolítica de tres tramos: o primeiro paralelepípedo, cunha escocia de separación con respecto ó segundo, que amosa forma de gola, e o terceiro tamén presenta unha forma paralelepípeda cos bordos superiores redondeados no cruceiro de Alboiana (Burgás).
2.25. Base monolítica, de forma troncopiramidal, coas caras e arestas laterais curvas no cruceiro do Cemiterio (Cazás).
2.26. Base monolítica, cun primeiro tramo paralelepípedo e un segundo troncopiramidal cunha moldura de nacela invertida na cruz de Penelas (Roupar).
2.27. Bases molduradas en trinta e nove cruceiros e seis cruces (26).
En relación ós elementos complementarios, a base presenta algúns relevos da paixón no cruceiro da “Casa da Pena” (Candamil).
Asemesmo amosa una inscrición en vinteoito cruceiros e catro cruces (27). A inscrición normalmente fai alusión ás indulxencias concedidas polo bispo de Mondoñedo a tódalas persoas, que recen diante do cruceiro unha serie de oracións: painoso, avemaría, salve, credo, etc…; tamén adoita mencionar ás persoas vencelladas co cruceiro, así como a súa data de construcción.

Como exemplos representativos de inscrición facemos referencia ás dos seguintes cruceiros e cruces:
A. CRUCEIRO DA “CASA DE PASCUALIÑAS” (I) (BURGÁS).
Cara Nw: “ EL YLMO SEÑOR // OBISPO D MONDOÑ // EDO CONCEDIO 40 DI // AS DE INDULGENCIAS.
Cara Sw: ... REZAR // ORACION A // POR LA DLANT // TE D ESTA..
Cara Ne: DEBOCION DEL FI // NADO JOSE D CAS // TRO EL AÑO // D 1895”.

B. CRUCEIRO DO ADRO DA IGREXA (CABREIROS).
Cara Leste: “ARZOBISPO D SAN // TIAGO CONCEDIO // 100 DIAS INDULGEN // CIA POR CADA ORACIÓN

Cara Oeste: Y EL EXCMO SR OBISPO // D LUGO 40 DIAS POR // UN CREDO O SALBE // ADORAMOSTE STO // 22 D MARZO D 1871
Cara Sur: POR DEVOCION // D ALGUNOS VECI // NOS D CASTRO
Cara Norte: 30 D AGOSTO D 1870”.

C. CRUCEIRO DO REGO (CABREIROS)
Cara Nw: “ES DEVOCIÓN D D. // RAMÓN GATO PR // SUS OBLIGACIONE // S Y LAS DE SUS PADRES // Y ESPOSA Dª MANU // ELA PRIETO // A D 1909
Cara Sw: EL YLLMO SR OBIS // PO D MONDOÑEDO // CONCEDIO 50 DIAS // D YNDULGENCIAS PR REZAR // CUALQUIERA ORACIÓN
Cara Se: APROBADA POR LA// YGLESIA DELANTE // ESTAS EFIGIES.”

D. CRUCEIRO DO PICHEL (MOMÁN).
Cara Nw: “EL ILUS. SR OBIS // PO DE MONDO CON // CEDIO 40 DIAS DE // INDULGENCIA A // LOS QUE REZAREN // UN PADRENUESTRO // CREDO O AUTO DE CON.
Cara Sw: TRICIÓN TRES AVES // MARÍAS O SALVE // DELANTE ESTA // CRUZ.
Cara Se: LO PUSO MANUEL // GONZÁLEZ

E. CRUCEIRO DA CRIBA (ROUPAR).
Cara Sur: “ILMO SR OBISPO // DE MONDOÑEDO // CONCEDIÓ 40 DÍAS // DE INDULGENCIA
Cara Leste: ORACIÓN // POR LA // IGLESIA DELAN // TE DE ESTAS EFIGIES
Cara Oeste: AGUSTINA PERNAS.

F. CRUCEIRO DAS BARREIRAS (ROUPAR).
Cara Nw: “NIEVES ARES BOUZA // + EL 7-6-1948 // A LOS 22 AÑOS // RECUERDO DE // SUS PADRES “.

G. CRUZ DA GOLPILLEIRA (CAZÁS).
Cara Leste: “ PROPIEDAD // VICTORIANO PERNAS // AÑO 1976”.

H. CRUZ DAS CASAS NOVAS (XERMADE).
Cara Se: “SU YELS OBISPO DE MONDOÑEDO // CONCEDIO 40 DIAS DE INDULGEN // CIA POR UN PADRENUESTRO CRE // DO O SALBE FUE COSTEADA POR // FRANº GOMEZ AÑO 1894”.

3. O fuste é monolítico, prismático, de sección cuadrangular nos extremos e coas arestas biseladas no resto.
As caras do extremo superior están ornamentadas polos seguintes motivos:
3.1. Por uns roeis e rombos (28).
3.2. Por unha custodia (29).
3.3. Pola lúa e o sol no cruceiro do Castellano (Candamil).
3.4. Por unhas rosetas (30).
3.5. Por unhas esvásticas nos cruceiros da “Casa da Pena” (Candamil) e do Pichel (Momán).
3.6. Por unhas aspas e roeis no cruceiro do Cemiterio (Pazo) (Lousada).
O resto do fuste está adornado en trinta e sete cruceiros polos instrumentos da paixón en relevo. A súa colocación nunha orde descendente é variable segundo facemos constar a continuación:

1. Cruceiro da “Casa de Charón” (1) (Burgás): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
2. Cruceiro da “Casa de Pascualiñas” (I) (3) (Burgás): Un látego, tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e dez banzos.
3. Cruceiro da “Casa de Pascualiñas”(II) (4) (Burgás): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
4. Cruceiro do Medio (5) (Burgás): Parte inferior das catro caras agás a Leste. Cara Oeste: Escaleira de catro banzos. Cara Sur: Martelo. Cara Norte: Tenaces.
5. Cruceiro do adro da igrexa (6) (Burgás): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
6. Cruceiro de Alboiana (7) (Burgás): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
7. Cruceiro dos Currás (8) (Burgás): Dous cravos, un cravo, un martelo, unhas tenaces e unha espada.
8. Cruceiro do Xastre (9) (Burgás): Tres cravos, unhas tenaces, un martelo, unha lanza e unha escaleira de dez banzos.
9. Cruceiro do Barro (10) (Burgás): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
10. Cruceiro do S. Martiño (11) (Cabreiros): Tres cravos, unhas tenaces, un martelo, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
11. Cruceiro do Revellón (12) (Cabreiros): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de oito banzos.
12. Cruceiro do adro da igrexa (13) (Cabreiros): Unhas tenaces, un martelo, tres cravos, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
13. Cruceiro de Leboré (14) (Cabreiros): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
14. Cruceiro da Touza (15) (Cabreiros): Un cravo, dous cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e escaleira de dez banzos.
15. Cruceiro do Empalme (17) (Cabreiros): Unhas tenaces, tres cravos, un martelo, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
16. Cruceiro do Rego (18) (Cabreiros): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de nove banzos.
17. Cruceiro de Cabreiros (19) (Cabreiros): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
18. Cruceiro das Pedregosas (22) (Candamil): Un látego de tres puntas, dous cravos, un cravo, unha espada, un martelo, unhas tenaces e unha escaleira de oito banzos.
19. Cruceiro do Castellano (24) (Candamil): Tres cravos, unhas tenaces, un martelo, unha lanza e unha escaleira de oito banzos.
20. Cruceiro do adro da igrexa (25) (Candamil): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
21. Cruceiro da “Casa da Pena” (27) (Candamil): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha lanza e unha escaleira de oito banzos.
22. Cruceiro da Casavella (37) (Cazás): Un cravo, dous cravos, un martelo, unhas tenaces e unha escaleira de oito banzos.
23. Cruceiro de Augas Roibas (45) (Cazás): Unha columna da flaxelación, un martelo, unhas tenaces, tres cravos, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
24. Cruceiro do Cemiterio (Pazo) (49) (Lousada): Unhas tenaces, tres cravos, un martelo, unha espada e unha escaleira de sete banzos.
25. Cruceiro de Vilachá (51) (Lousada): Un látego, unha columna da flaxelación, tres cravos, un martelo, unhas tenaces e unha escaleira de nove banzos.
26. Cruceiro da Casavella (52) (Lousada): Un cravo, dous cravos, unhas tenaces, unha espada, un martelo e unha escaleira de catro banzos.
27. Cruceiro do adro da igrexa (59) (Momán): Cara Se: Escaleira de catro banzos. Cara Ne: Unhas tenaces. Cara Sw: Un martelo. Cara Nw: Un cravo.
28. Cruceiro do Pichel (60) (Momán): Tres cravos, unhas tenaces, un martelo, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
29. Cruceiro da Xunqueira (68) (Piñeiro): Cara Nw: Un martelo. Cara Sw: Unhas tenaces. Cara Ne: Unha escaleira de tres banzos. Cara Se: Un látego.
30. Cruceiro de Ferreirías (69) (Piñeiro): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
31. Cruceiro da Panda (71) (Piñeiro): Unha espada, tres cravos, un martelo, unhas tenaces, outro martelo e unha escaleira de seis banzos.
32. Cruceiro novo do adro da igrexa (76) (Roupar): Cara Norte: Unhas tenaces. Cara Sur: Unha escaleira de tres banzos. Cara Leste: Un martelo. Cara Oeste: Un látego.
33. Cruceiro do adro da igrexa (77) (Roupar): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
34. Cruceiro do Campo (82) (Roupar): Un látego, tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
35. Cruceiro da Criba (87) (Roupar). Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
36. Cruceiro do adro da igrexa (88) (Xermade): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de dez banzos.
37. Cruceiro de Castiñeiras (91) (Xermade): Tres cravos, un martelo, unhas tenaces, unha espada e unha escaleira de seis banzos.

O fuste amosa algunha inscrición en sete cruceiros (31). Exemplos representativos.
A. Cruceiro do Rego (Cabreiros): Cara Nw. (extremo superior): S. RAMÓN.
B. Cruceiro da “Casa da Pena” (Candamil): Cara Se. (extremo inferior): AÑO/ DE / 1823/.
C. Cruceiro do Camiño (Xermade): Cara Nw. (extremo inferior): AÑO / D / 1855/.

4. O capitel presenta formas variadas:
4.1. Cúbica con molduras en dez cruceiros (32).
4.2. Troncopiramidal invertida en trinta e oito cruceiros (33).
4.3. Con equino e ábaco en cinco cruceiros (34).
4.4. Con ábaco en nove cruceiros (35).
4.5. Con ábaco, bocel e nacela nos cruceiros do Medio (Burgás) e Carballiño (Candamil).
4.6. De dúas partes: a inferior troncopiramidal e a superior paralelepípeda nos cruceiros dos Currás (Candamil) e das Barreiras (Roupar).
4.7. Con molduras en vintesete cruceiros (36).
Con respecto á decoración este elemento artístico amosa distintos temas:
A. Querubíns e volutas en trinta cruceiros (37).
B. Querubíns nos cruceiros do Medio (Burgás) e no adro da igrexa (Roupar).
C. Volutas no cruceiro do Aruxo (Cazás)
D. Dobres volutas e querubíns no cruceiro do Castellano (Candamil).
E. Volutas unidas por unha cadea nos cruceiros do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), do Barro (Burgás) e das Pedregosas (Candamil).
F. Merlóns nos cruceiros da Casavella (Cazás) e da Panda (Piñeiro).
G. Relevo dun rostro nos cruceiros de Freán (Cazás) e do Camiño (Xermade).
Asemesmo o capitel amosa unha inscrición nos cruceiros da Touza (Cabreiros) e no do adro da igresa (Roupar).
1. Cruceiro da Touza. Cara Leste: “S. JOSÉ Y S. FRANCISCO”
2. Cruceiro do adro da igrexa.
Cara Sw: “ S. ANTONIO Y S. JUAN”

5. A cruz amosa as seguintes formas na súa sección:
5.1. Sección circular nos cruceiros do Carballiño (Candamil) e no adro da igrexa (Roupar).
5.2. Sección cuadrangular nos seus extremos e as arestas rebaixadas no resto en cincuenta e tres cruceiros, dous cristos e oito cruces (38).

Asemesmo mostra diferentes remates:
A. Cruz aguzada (39).
B. Cruz florenzada (40).
C. Cruz Lancelolada (41).
D. Cruz Pometeada na cruz do Baxín (Roupar).
E. Cruz Potenzada na cruz da Trancadilla do Capeirón (Cazás).
E. Cruz Trevoada nas cruces das Casas Novas (Xermade) e do Carteiro (Xermade).
A cruz amosa unha inscrición nos cruceiros do Xastre (Burgás), dos Currás (Burgás), da “Casa da Pena” (Candamil), da Criba (Roupar), da igrexa (Xermade), do Cristo enxoito (Xermade) e do Camiño (Xermade; no Cristo de Besura ( Lousada) e nas cruces da Veiga (Lousada) e de Vicenta Balsa (Lousada).

Exemplos representativos:
Cruceiro dos Currás ( Burgás): Reverso da cruz: “VIRGEN ANGUSTIAS”.
Cruceiro do Xastre ou de Longo (Burgás): Anverso da cruz: “INRI”.
Cruz de Orxás (Lousada): Anverso da cruz: “1823”.

No anverso da cruz aparece a efixie de Cristo en cuarenta cruceiros, dous cristos e dous cruces (42). Amosa os seguintes trazos.
1. Unha cartela en trinta e seis cruceiros (43) e nos cristos de Besura (Lousada) e dos Fornos (Roupar).
2. Tódolos cruceiros que a posúen amosan a súa cabeza inclinada ó lado dereito, agás a do cruceiro do Castellano (Candamil) que o fai ó lado esquerdo. Asemesmo os cristos de Besura (Lousada) e dos Fornos (Roupar) mostrana inclinada ó lado dereito.
3. Os seus brazos están estendidos ó londo da cruz en doce cruceiros (44) e nos cristos de Besura (Lousada) e dos Fornos (Roupar).
4. Os brazos están estendidos en forma de “V” e de lixeira “V” en vintesete cruceiros (45).
5. As mans abertas en trinta e sete cruceiros (46) e nos cristos de Besura (Lousada) e dos Fornos (Roupar).
6. O perizoma anoado ó lado dereito en trinta e tres cruceiros e dous cristos (47).
7. O perizoma anoado no centro en catro cruceiros (48)
8. O perizoma dividido en tres partes no cruceiro do Aruxo (Cazás).
9. O pé dereito sobre o esquerdo en trinta e cinto cruceiros e dous cristos (49).
10. O pé esquerdo sobre o dereito no cruceiro do Castellano (Candamil).
11. Os pés paralelos nos cruceiros dos Currás (Burgás) e do adro da igrexa da igrexa (Roupar).
12. Ámbolos dous pés sobre unha caveira en vintecatro cruceiros (50) e no cristo de Besura (Lousada).
13. A efixie de Cristo flanqueada por santiños en dez cruceiros (51).

No reverso da cruz aparece a efixie da Virxe en vintecinco cruceiros (52) e no cristo de Besura (Lousada). Presenta os seguintes trazos:
1. Amósase coas mans cruzadas sobre o ventre en doce cruceiros (53) e no cristo de Besura (Lousada).
2. Presentase como Piedade en nove cruceiros (54).
2. Mostrase como Dolorosa en seis cruceiros (55).

En relación á policromía dos cruceiros atopamos cinco cruceiros e un cristo nos que aínda se aprecian restos. Trátase dos seguinte:
1. Cruceiro do Xastre ou de Longo. Fuste policromado en tres cores: amarelo e ocre no chafrán e nos rebaixes cuadrangulares do extremo superior; negro para os instrumentos da paixón e azul celeste para o resto. O capitel amosa o astrágalo, as ás dos querubíns e as volutas policromadas en amarelo e ocre, mentres que o resto do capitel mostra un azul celeste. A cruz amosa a barba, pelo e perizoma da efixie pintados de cor negro.
2. Cruceiro da Casavella (Lousada). Restos de policromía de cor vermella no capitel e cristo.
3. Cruceiro do Cemiterio (Lousada). Restos de policromía de cor azul e negra na parte superior do fuste; vermella na parte inferior do capitel e verde na inferior da cruz.
4. Cruceiro da Criba (Roupar). O cristo amosa restos de policromía de cor ocre.
5. Cruceiro do adro da igrexa (Xermade). A efixie de Cristo presenta o perizoma policromado de cor branzo.
6. Cristo de Besura (Lousada). Na parte inferior do reverso hai restos de policromía de cor azul.
Ó redor e ó caron dalgúns cruceiros (56) había e segue habendo procesións.
Tamén algúns deles aínda seguen sendo receptores de ofrendas (57). Asemesmo hai anos enterraban meniños ó carón dalgúns cruceiros e cruces (58).

NOTA: Os mapas de localización do concello de Xermade foron realizados polo delineante José Cancio Fernández e as fotos dos cruceiros por Fernando Arribas Arias.


NOTAS:
1. Vázquez Cernadas, Mª del Carmen . “Xermade”, en Galicia pueblo a pueblo. La Voz de Galicia. Xunta de Galicia, A Coruña, 1993, paxs. 1574-1575.
2. Vázquez Cernadas, Mª del Carmen. Ob. cit. páx. 1576.
3. Fernández Abel, Severino. “Xermade” en GEG, Silverio Cañada, Santiago,p.192.
4. Cruceiros de Alboiana (Burgás), do Xastre (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Aruxo (Cazás), da Casavella (Cazás), da Pena de Arca (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), da Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), da Pigaroa (Momán), da Cerveira (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), das Barreiras (Roupar), do Campo (Roupar) e da Torre (Roupar).
Cruces de Cabreiros (Cabreiros), da ermida da Pastora (Cazás), do Seo (Cazás), de Orxás (Lousada), do Sanche Pequeño (Piñeiro) e da Ribeira (II) (Roupar).
5. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), do Medio (Burgás), do Barro (Burgás), do Revellón (Cabreiros), do Empalme (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), das Pedregosas (Candamil), do Castellano (Candamil), do Calvario (Cazás), do Cemiterio (Cazás), da Pedra do Val (Cazás), do Covillón (Cazás), da Carballosa (Cazás), de Freán (Cazás), de Vilachá (Lousada), do Pichel (Momán), do Campo da Feira (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), Ferreirías (Piñeiro), Criba (Roupar).
Cruces do Camiño da Touza (Cabreiros), do Carregal (Cabreiros), de ferro (Candamil), do Rego de Lavandeira (Cazás), da Golpilleira (Cazás), da Trancadilla do Capeirón (Cazás), da Veiga (Lousada), de Vicenta Balsa (Lousada), de Quiroga (Momán), de ferro (Momán), da Pallota (I) (Momán), da Pallota (II) (Momán), do Fonxérez (Momán), da Ribeira (I) (Roupar), de Portonovo (Roupar), do Baxín (Roupar), de Penelas (Roupar) e do Carteiro (Xermade).
6. Cruceiros dos adros das igrexas de Burgás, Cabreiros, Candamil, Miraz, Momán, Roupar (2) e Xermade.
Cruces dos adros das igrexas de Cabreiros e Roupar (2).
7. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (I) e (II) (Burgás), dos Currás (Burgás), do Revellón (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), dos Currás (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Calvario (Cazás), do Aruxo (Cazás), do Pichel (Momán), e do Camiño (Xermade).
Cristos de Besura (Cazás) e dos Fornos (Roupar).
Cruces da “Casa da Pena” (Candamil), da Ribeira (I) (Roupar), de Penelas (Roupar), do Vilar (Roupar), das Casas Novas (Xermade) e da “Casa do Camiño” (Xermade).
8. Cruceiros da Pedra do Val (Cazás), do Covillón (Cazás) e da Casavella (Cazás).
Cruces do Rego de Lavandeira (Cazás) e da Rega (Lousada).
9. Cruceiros do cemiterios de Cazás, o Pazo e Lousada.
10. Cruceiros da ermida da Pastora (Cazás), do Campo (Roupar) e de Castiñeiras (Xermade).
Cruz de ferro da ermida da Pastora (Cazás).
11. Cruceiros do adro da igrexa (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), do adro da igrexa (Candamil), do adro da igrexa (Cazás), do Cemiterio (Cazás), da Pedra do Val (Cazás), do Covillón (Cazás), da Casavella (Cazás), da ermida da Pastora (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do adro da igrexa (Lousada), do adro da igrexa (Momán), do Campo da Feira (Momán), da Pigaroa (Momán), de Ferreirías (Piñeiro), da Cerveira (Piñeiro), do adro da igrexa (2) (Roupar), do Campo (Roupar), do adro da igrexa (Xermade), Cristo Enxoito (Xermade) e de Castiñeiras (Xermade).
Cristos de Besura (Lousada) e dos Fornos (Roupar).
Cruces do adro da igrexa (Cazás), de Vicenta Balsa (Lousada), de Quiroga (Momán), de ferro (Momán), da Pallota (I e II) (Momán), do Fonxérez (Momán), do Sanche Pequeño (Piñeiro), do adro da igrexa (I e II) (Roupar).
12. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (I eII) (Burgás), do Medio (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do Revellón (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Empalme (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), das Pedregosas (Candamil), do Castellano (Candamil), dos Currás (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Calvario (Cazás), do Aruxo (Cazás), da Pena de Arca (Cazás), da Carballosa (Cazás), de Freán (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), de Vilachá (Lousada), da Casavella (Lousada), do Pichel (Momán), das Barreiras (Roupar), da Torre (Roupar), da Criba (Roupar), do Camiño (Xermade).
Cruces do Camiño da Touza (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), da “Casa da Pena” (Candamil), de ferro (Candamil), do Rego de Lavandeira (Cazás), de ferro da ermida da Pastora (Cazás), do Seo (Cazás), da Golpilleira (Cazás), da Trancadilla do Capeirón (Cazás), da Veiga (Lousada), da Rega (Lousada), da Ribeira (I) (II) (Roupar), de Penelas (Roupar), do Vilar (Roupar), das Casas Novas (Xermade), da “Casa do Camiño” (Xermade).
13. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), de Leboré (Cabreiros), do Empalme (Cabreiros), das Pedregosas (Candamil), do Castellano (Candamil), do Aruxo (Cazás), da Pedra do Val (Cazás), do Covillón (Cazás), da Casavella (Cazás), da Carballosa (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), da Casavella (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do adro da igrexa (Momán), do Pichel (Momán), do Campo da Feira (Momán), da Pigaroa (Momán), do adro da igrexa (Roupar) e Cristo Enxoito (Xermade).
Cruces do Carregal (Cabreiros), de ferro da ermida da Pastora (Cazás), do Sanche Pequeño (Piñeiro), da Ribeira (I) (Roupar), de Portonovo (Roupar), do Carteiro (Xermade).
14. Cruceiros do Barro (Burgás) e do Calvario (Cazás).
Cruz de Orxás (Lousada).
15. Cruceiros do Rego (Cabreiros), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), de Vilachá (Lousada), de Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio (Lousada) e da Criba (Roupar).
Cristos de Besura (Lousada) e dos Fornos (Roupar).
Cruces da Ribeira (II) (Roupar) e do Vilar (Roupar).
16. Cruceiros de Alboiana (Burgás), do Medio (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), do Rego (Cabreiros), do Covillón (Cazás), da Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do adro da igrexa (Miraz), da Xunqueira (Piñeiro), da Cerveira (Piñeiro), Cristo Enxoito (Xermade) e do Camiño (Xermade).
Cristo de Besura (Lousada).
Cruces do adro da igrexa (Roupar) e da “Casa do Camiño”(Xermade).
17. Cruceiros da “Casa de Pascualiñas” (I) e (II) (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), das Pedregosas (Candamil), do Carballiño (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), do Aruxo (Cazás), da Carballosa (Cazás), de Vilachá (Lousada), da Casavella (Lousada), do adro da igrexa (Momán), de Ferreirías (Piñeiro), das Barreiras (Roupar), da Torre (Roupar), do adro da igrexa (Xermade) e de Castiñeiras (Xermade).
Cruces do adro da igrexa (Cazás), de ferro da ermida da Pastora (Cazás), da Ribeira (I) (Roupar) e das Casas Novas (Xermade).
18. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), do Empalme (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), do Castellano (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), da Casavella (Cazás), da ermida da Pastora (Cazás), de Freán (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), do Pichel (Momán), do Campo da Feira (Momán), da Panda (Piñeiro), do adro da igrexa (2) (Roupar), do Campo (Roupar) e da Criba (Roupar).
Cruz do Sanche Pequeño (Piñeiro).
19. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), do Medio (Burgás), do S. Martiño (Burgás), do Revellón (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), do Empalme (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros) e das Pedregosas (Candamil).
20. Cruceiros da “Casa de Pascualiñas” (II) (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), de Vilachá (Lousada) e do adro da igrexa (Roupar).
21. Cruceiros do Campo da Feira de Lousada e Momán, da Pigaroa (Momán) e da Torre (Roupar)
22. Cruceiros da “Casa de Pascualiñas” (I) (Burgás), do Rego (Cabreiros), do adro da igrexa (Candamil), da Casavella (Cazás), de Augas Roibas (Cazás) e do Campo (Roupar).
23. Cruceiros da Pedra do Val (Cazás), do Covillón (Cazás), da Carballosa (Cazás) e das Barreiras (Roupar).
Cruz de Portonovo (Roupar).
24. Cruces do Camiño da Touza (Cabreiros), de Cabreiros, do Carregal (Cabreiros), de ferro (Candamil), de Quiroga (Momán), de ferro (Momán), da Pallota (2) (Momán), do Fonxérez (Momán).
25. Cruceiros do Calvario (Cazás), do Pichel (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), da Panda (Piñeiro) e do Camiño (Xermade).
26. Cruceiros da “Casa de Pascualiñas” (I e II) (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), dos Currás (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Calvario (Cazás), do Aruxo (Cazás), da Casavella (Cazás), da ermida da Pastora (Cazás), de Freán (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), de Vilachá (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do adro da igrexa (Momán), do Pichel (Momán), do Campo da Feira (Momán), da Pigaroa (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), de Ferreirías (Piñeiro), da Cerveira (Piñeiro),da Panda (Piñeiro), do adro da igrexa (2) (Roupar), do Campo (Roupar), da Torre (Roupar), do adro da igrexa (Xermade), Cristo Enxoito (Xermade), do Camiño (Xermade).
Cruces da “Casa da Pena” (Candamil), de ferro da ermida da Pastora (Cazás), do Sanche Pequeño (Piñeiro), da Ribeira (II) (Roupar), de Penelas (Roupar) e Cruz da “Casa do Camiño” (Xermade).
27. Cruceiros da “Casa de Charón” ( Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (I) (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Empalme (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamill), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Pichel (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), do adro da igrexa (Roupar), das Barreiras (Roupar), do Campo (Roupar), da Criba (Roupar), do adro da igrexa (Xermade), Cristo Enxoito (Xermade), de Castiñeiras (Xermade).
Cruces do adro da igrexa (Cazás), da Golpilleira (Cazás), da Pallota (I) (Momán), das Casas Novas (Xermade).
28. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (II) (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Empalme (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), das Pedregosas (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da Casavella (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), de Vilachá (Lousada), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), do adro da igrexa (Roupar), do Campo (Roupar) e da Criba (Roupar).
29. Cruceiros da “Casa de Pascualiñas” (II) (Burgás), do Revellón (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Augas Roibas (Cazás), de Vilachá (Lousada) e do adro da igrexa (Roupar).
30. Cruceiros da “Casa de Pascualiñas” (I) (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Barro (Burgás) e da Casavella (Lousada).
31. Cruceiros dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do adro da igrexa (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), da “Casa da Pena” (Candamil), do Pichel (Candamil), do Camiño (Xermade).
32. Cruceiros do Medio (Burgás), do Aruxo (Cazás), da Pedra do Val (Cazás), do Campo da Feira (Lousada), do adro da igrexa (Miraz), da Panda (Piñeiro), novo do adro da igrexa (Roupar), da Torre (Roupar), Cristo Enxoito (Xermade), do Camiño (Xermade).
33. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), das Pedregosas (Candamil), do Castellano (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Calvario (Cazás), do Cemiterio (Cazás), do Covillón (Cazás), da Casavella (Cazás), da Pena de Arca (Cazás), da Carballosa ( Cazás), de Freán (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), de Vilachá (Lousada), da Casavella (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do Campo da Feira (Momán), da Pigaroa (Momán), de Ferreirías (Piñeiro), do adro da igrexa (Roupar), do Campo (Roupar), da Criba (Roupar), do adro da igrexa (Xermade), de Castiñeiras (Xermade).
34. Cruceiros do Carballiño (Candamil), da ermida da Pastora (Cazás), do adro da igrexa (Miraz), novo do adro da igrexa (Roupar) e da Torre (Roupar).
35. Cruceiros do Medio (Burgás), da Touza (Cabreiros), da Pena de Arca (Cazás), da Carballosa (Cazás), do Campo da Feira (Momán), da Pigaroa (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), da Cerveira (Piñeiro), do adro da igrexa (Roupar).
36. Cruceiros do Medio (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), da Touza (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), dos Currás (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Calvario (Cazás), do Aruxo (Cazás), do Cemiterio (Cazás), da Pedra do Val (Cazás), do Covillón (Cazás), da ermida da Pastora (Cazás), da Pena de Arca (Cazás), da Carballosa (Cazás), de Freán (Cazás), da Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do adro da igrexa (Miraz), do Campo da Feira (Momán), da Pigaroa (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), da Cerveira (Piñeiro), novo do adro da igrexa (Roupar), da Torre (Roupar), Cristo Enxoito (Xermade), do Camiño (Xermade).
37. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (II), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), das Pedregosas (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), da Casavella (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), de Vilachá (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio (Lousada), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), do adro da igrexa (Roupar), do Campo (Roupar), da Criba (Roupar), do adro da igrexa (Xermade), Cristo Enxoito (Xermade), de Castiñeiras (Xermade).
38. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (I e II) (Burgás), do Medio (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), do Castellano (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), dos Currás (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Calvario (Cazás), do Aruxo (Cazás), do Cemiterio (Cazás), da Pedra do Val (Cazás), do Covillón (Cazás), da Casavella (Cazás), da ermida da Pastora (Cazás), da Pena de Arca (Cazás), da Carballosa (Cazás), de Freán (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), de Vilachá (Lousada), da Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do adro da igrexa ( Miraz), do Pichel ( Momán), do Campo da Feira (Momán), da Pigaroa (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), de Ferreirías (Piñeiro), da Cerveira (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), do adro da igrexa (2) (Roupar), do Campo (Roupar), da Torre (Roupar), da Criba (Roupar), do adro da igrexa (Xermade), Cristo Enxoito (Xermade), de Castiñeiras (Xermade) e do Camiño (Xermade).
Cristos de Besura (Lousada) e do Fornos (Roupar).
Cruces das Regas (Lousada), de Vicenta Balsa ( Lousada), de Orxás (Lousada),da Ribeira (I e II) (Roupar), de Penelas (Roupar), do Vilar (Roupar) e da “Casa do Camiño” (Xermade).
39. Cruces de Cabreiros (Cabreiros), do Carregal (Cabreiros), do Rego de Lavandeira (Cazás), de ferro da ermida da Pastora (Cazás), da Ponte Corval (Cazás) e Cruz da Pallota (II) (Momán).
40. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas (I e II), do Medio (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), do Castellano (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), dos Currás (Candamil), da “Casa da Pena “ (Candamil), do Calvario (Cazás), do Aruxo (Cazás), do Cemiterio (Cazás), da Pedra do Val (Cazás), do Covillón (Cazás), da Casavella (Cazás), da ermida da Pastora (Cazás), de Freán (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), de Vilachá (Lousada), da Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do adro da igrexa (Miraz), do Pichel (Momán ), da Xunqueira (Piñeiro), de Ferreirías (Piñeiro), da Cerveira ( Piñeiro), da Panda (Piñeiro), do adro da igrexa (2) (Roupar), do Campol (Roupar), da Criba (Roupar), do adro da igrexa (Xermade), Cristo Enxoito (Xermade), de Castiñeiras (Xermade) e do Camiño (Xermade).
Cristo de Besura (Lousada).
Cruces do Sanche Pequeño (Piñeiro), da Ribeira (II) (Roupar), de Portonovo (Roupar), de Penelas (Roupar)e da “Casa do Camiño” (Xermade).
41. Cruces do Seo (Cazás), de Quiroga (Momán), de ferro (Momán) e da Pallota (Momán).
42. Cruceiros da “Casa da Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas “ (I e II) (Burgás), do Medio (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás ( Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), do Castellano (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Aruxo (Cazás), da Casavella (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), de Vilachá (Lousada), da Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do Pichel (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), novo do adro da igrexa (Roupar), das Barreiras (Roupar), do Campo (Roupar), da Criba ( Roupar), do adro da igrexa (Xermade), Cristo Enxoito (Xermade) e Cruceiro de Castiñeiras (Xermade).
Cristos de Besura (Lousada) e dos Fornos (Roupar).
Cruces do adro da igrexa (Cazás ) e Cruz da Veiga (Lousada).
43. Cruceiros da “Casa da Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas “ (I e II ) (Burgás), do Medio (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás ( Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), do Castellano (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Aruxo (Cazás), da Casavella (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), da Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do Pichel (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), novo do adro da igrexa (Roupar), do Campo (Roupar), da Criba ( Roupar), do adro da igrexa (Xermade), Cristo Enxoito (Xermade) e Cruceiro de Castiñeiras (Xermade).
44. Cruceiros da “Casa de Pascualiñas” (I) (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (II) (Burgás), do Medio (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do adro da igrexa (Cabreiros), do Aruxo (Cazás), da Casavella (Lousada), do Camo da Feira (Lousada), da Xunqueira (Piñeiro)e Cristo Enxoito (Xermade).
45. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), do Castellano (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), da Casavella (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do Pichel (Momán), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), novo do adro da igrexa (Roupar), das Barreiras (Roupar), do Campo (Roupar), da Criba (Roupar), do adro da igrexa (Xermade) e de Castiñeiras (Xermade).
46. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (I) (Burgás), do Medio (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), do Castellano (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Aruxo (Cazás), da Casavella (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), de Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do Pichel (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), novo do adro da igrexa (Roupar), das Barreiras (Roupar), do Campo (Roupar), da Criba (Roupar), do adro da igrexa (Xermade) e de Castiñeiras (Xermade).
47. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (I e II) (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), do Castellano (Candamil), da Casavella (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), da Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do Pichel (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), do adro da igrexa (Roupar), das Barreiras (Roupar), do Campo (Roupar), da Criba (Roupar), do adro da igrexa (Xermade), Cristo Enxoito (Xermade) e de Castiñeiras (Xermade).
Cristo de Besura (Lousada) e dos Fornos (Roupar).
48. Cruceiros do Medio (Burgás), do Carballiño (Candamil), do adro da igrexa (Candamil) e da “Casa da Pena” (Candamil).
49. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (I e II) (Burgás), do Medio (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Aruxo (Cazás), da Casavella (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), da Casavella (Lousada), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio (Lousada), do Pichel (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), das Barreiras (Roupar), do Campo (Roupar), da Criba (Roupar), do adro da igrexa (Xermade), Cristo Enxoito (Xermade) e de Castiñeiras (Xermade).
Cristos de Besura (Lousada) e dos Fornos (Roupar).
50. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (I e II) (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), do Xastre (Burgás), do Barro (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), do adro da igrexa (Candamil), da Casavella (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Campo da Feira (Lousada), do Cemiterio ( Lousada), do Pichel (Momán), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), das Barreiras (Roupar), do Campo (Roupar), da Criba (Roupar) e do adro da igrexa (Xermade).
51. Cruceiros da “Casa de Pascualiñas” (I) (Burgás), de Alboiana (Burgás), de Leboré (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), de Cabreiros (Cabreiros), de Augas Roibas (Cazás), do Cemiterio (Pazo) (Lousada), do Pichel (Momán), do adro da igrexa (Roupar) e da Criba (Roupar).
52. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (II) (Burgás), do Medio (Burgás), do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Xastre (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do Revellón (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), da Touza (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Aruxo (Cazás), de Augas Roibas (Cazás), do Campo da Feira (Lousada), do Pichel (Momán), da Xunqueira (Piñeiro), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro), do adro da igrexa (Roupar), do Campo (Roupar) e Cristo Enxoito (Xermade).
53. Cruceiros da “Casa de Charón” (Burgás), da “Casa de Pascualiñas” (II) (Burgás), do Medio (Burgás), do Xastre (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), do Carballiño (Candamil), do adro da igrexa (Candamil), da “Casa da Pena” (Candamil), do Aruxo (Cazás), de Ferreirías (Piñeiro), da Panda (Piñeiro).
54. Cruceiros do adro da igrexa (Burgás), de Alboiana (Burgás), dos Currás (Burgás), do Revellón (Cabreiros), do Rego (Cabreiros), de Augas Roibas (Cazás), do Pichel (Momán), do adro da igrexa (Roupar) e do Campo (Roupar).
55. Cruceiros do Medio (Burgás), do Xastre (Burgás), do S. Martiño (Cabreiros), do adro da igrexa (Cabreiros), da Touza (Cabreiros) e do Aruxo (Cazás).
56. Cruceiros da Touza (Cabreiros) -antano-, da ermida da Pastora (Cazás), do Campo da Feira (Momán) -antano-, e cruceiro da Torre (Roupar) -antano-.
57. Cruceiros do Revellón (Cabreiros) e do Cemiterio (Pazo) (Lousada).
58. Cruceiros do Xastre (Burgás) e do Empalme (Cabreiro).
Cruces de Vilacide (Cabreiros) –hoxe desaparecida-, e da Ribeira (Roupar).