Achegamentos á cultura popular da auga (7)

B. Propiedades das fontes dos santuarios
Ao carón e preto dalgúns santuarios hai fontes ligadas aos mesmos, que adoitan levar o nome da entidade sacra obxecto da devoción central do recinto sacro. A maioría dos devotos, que acoden a estes santuarios, beben a auga da fonte e, tamén, levana en botellas para as súas casas. Alí usana non só como remedio ante calquera doenza senón tamén como medio profiláctico perante calquera circunstancia adversa. Isto é debido a que a agua das fontes está sacralizada, xa que se encontra dentro do espacio sacro dos santuarios. Polo tanto, non resulta inusual aludir aos seus efectos positivos para sandar e previr doenzas. “El agua fluye, está viva…; el agua inspira, cura, profetiza. En si mismos, la fuente o el río son una manifestación del poder, de la vida, de la perennidad… La fuente o el río revelan incesantemente su peculiar fuerza sagrada” (1). Este ritual da fonte segue vixente nos seguintes santuarios lucenses: Santuario da Nosa Señora do Faro (Requeixo) (Chantada). Santuario do San Alberte (San Breixo) (Guitiriz); Santuario do Santo Cristo (Goián) (Sarria); Santuarios do San Bento Negro
(Carballo) (Friol) e (Baldomar) (Begonte); Santuario de Santa Margarita (Vilarente) (Abadín); Santuario do San Lucas (Areas) (Antas de Ulla); Santuario da Virxe do Carme (San Martiño de Mondoñedo) (Foz); Santuario da Nosa de Recerendes (Eiré) (Pantón); Santuario da Nosa Señora (Cerceda) (Taboada)…
Por outra banda, nas fontes dalgúns santuarios os devotos empregan un ritual, que está composto de dúas partes:
1ª. Os devotos, que acoden ás fontes, lavan cuns panos as partes doentes dos seus corpos: ollos, pel, extremidades etc. A auga ten unha función ambivalente, xa que implica morte –enfermidade– e rexeneración–saúde. “El agua mata por excelencia porque disuelve, suprime toda forma, borra el pasado, pero también regenera, porque la disolución va seguida de un nuevo nacimiento” (2). “El contacto con el agua implica siempre una regeneración no sólo porque la disolución va seguida de un nuevo nacimientom, sino también porque la inmersión fertiliza y multiplica el potencial de vida” (3).
2ª. Os panos déixanse pendurados nuns ramallos das árbores e, tamén, nunhas silvas, que poida haber ao carón das fontes. Existe a crenza de que a medida que os panos van podrecendo as enfermidades dos doentes irán desaparecendo. Esta segunda fase do ritual simboliza a expulsión do estado de enfermidade e a paulatina recuperación do estado de saúde. Polo tanto, o que se está levando a cabo con este ritual é imitar dun xeito deliberado aquilo que se pretende acadar. “ Es frecuente que los ritos consistan en una imitación de los efectos que la gente desea producir” (4) .
Na actualidade este ritual segue usándose nos seguintes santuarios: Santuario do San Bernabé (Martín, Baleira); Santuario da Virxe de Conforto (A Pontenova,); Santuario de San Pedro Fiz (Vilarmide) (A Pontenova); Santuario da Nosa Señora das Virtudes (Pedrafita) (O Corgo); Santuario da Virxe do Leite (San Breixo) (Palas de Rei); Santuario do San Estevo (Celeiro) (Barreiros); Santuario da Virxe do Ermo (Carlín)
(Friol); Santuario da Nosa Señora de Llán (Ferreira. Freixo) (A Fonsagrada); Santuario da Ermida da Pastora (Cazás) (Xermade); Santuario do San Vitorio (Damil) (Begonte)...
Un bo número de santuarios da provincia encóntrase, como podemos apreciar, ao carón ou preto de fontes santas e bastantes teñen a súa orixe precisamente nelas. O culto primitivo ás fontes foi incorporado ao credo cristián no momento da entrada do cristianismo en Galicia. Isto foi posible construíndo capelas no seu contorno, como medida para tentar erradicar da memoria dos seus habitantes calquera pervivencia pagá. En consecuencia, a nova relixión adaptouse na medida do posible aos cultos ancestrais – criticados polo arzobispo de Braga, San Martiño Dumiense- (5) coa finalidade de gañar adepto para a súa causa, polo cal cristianizou todas as pedras, fontes, manantiais etc...
“Ciertos rituales llevados a cabo en torno a una serie de piedras, fuentes, bosques, etc... fueron aprovechados por el cristianismo siempre que posibles rendimientos los justificasen. Así, tenemos que siempre que una gran mayoría tuviera arraigada tal costumbre, los sacerdotes modificaban aquella para adaptarla a su religión. De esta forma, se aseguraban la permanencia del culto y la no desviación en masa” (6). Por outra banda, o achegamento á auga e ás fontes como hierofanía non é unha novidade xa que está presente en todas as culturas antigas. O mesmo cristianismo recolleuna como elemento básico do sacramento de iniciación á fe: o Bautismo (7).

II. CONSIDERACIÓNS FINAIS.
En todas as culturas a auga ten unha función relevante na orixe da vida. Así, os chineses aseguran que todo o que vive procede da auga; os hindúes mencionan nos Vedas que a denominación das augas denota “ as mais maternas”; e os babilonios estimarona a “ casa de sabedoría”… (8). Por outra banda, a estimación que se lles da ás augas é ambigua, xa que sandan; fertilizan; purifican; adiviñan, mais tamén amosan unha faciana destructiva en canto que debido a treboadas e saraibas asolagan e destruen colleitas e entidades de poboación provocando importantes prexuizos. Ademais, ao carón das fontes, dos ríos, e do mar hai importantes entes, que xorden da fantasía e que reciben os nomes de “mouras”, “xacias”, “mariños”, “lavandeiras”, “lumias”, “doncelas”, “urco”, “dragóns”… Tamén cómpre sinalar aos entes asociados ás vilas asolagadas en Galicia, que adoitan nomearse Valverde e, tamén Lucerna. O investigador Luís Monteagudo situa en Galicia unhas 35 lagoas, das que 11 corresponderían á provincia lucense (9). O asunto central de estes asolagamentos radica no castigo divino, que acontece cando os habitantes dun lugar teñen un comportamento funesto con entidades sacras (Noso Señor, a Virxe). Exemplos. Lagoa de Carrucedo (Area) (Viveiro). Lenda da lagoa das Lamas de Goá (Cospeito). Lenda da lagoa de Boedo (San Xoán de Lagostelle) (Guitiriz).Lagoa da Feira do Monte (Cospeito) (10). O asolagamento- segundo Taboada Chivite- amosa non só unha función punitiva, senón tamén outras: soteriológica, de purificación, e de veneración (11). Pola súa banda, González Reboredo alude que “o catastrofismo acuático nunca supón unha destrucción definitiva, pois sempre sobreviven persoas que serán orixe dunha nova humanidade” (12). Sen embargo, hai pensadores como Monteagudo que manifesta que estas lendas teñen un eixo básico nas edificacións de palafitos, termo que alude á construcción sobre postes por causa dos anegamentos. “Cando o clima se fixo de novo húmido, o nivel da auga dos lagos, así como o das soterrañas dos pantanos, subiu, polo que todos este poblados tiveron que ser abandonados e trasladados a terreos máis altos e firmes” (13). Polo tanto, non resulta estraño que aparezcan lendas sobre estes seres fantasmagóricos, e sobre estas vilas anegadas, que foron recollidas no transcurso dos anos por importantes pensadores ao longo e ancho de Galicia, que tentan aportar claves e signos dunha cosmovisión latente a nivel espazo-temporal. Con respecto á provincia de Lugo podemos citar, entre outros, aos seguintes: Arribas Arias, F (14).; Carré Alvarellos, Leandro (15); Carnero, O. (16); Cuba, X.R. (17); Ferreira, I (18).; Fidalgo Santamariña, X.A. (19); González Reboredo, X.M (20).; Iglesias Dobarrio, B. (21); Lamela Villaravid, Mª C. (22); Lence Santar, E (23).; Lourenzo, M (24).; Miranda, X. (25); Monteagudo, L (26).; Pereiro Pérez, X (27).; Pérez Pereiras, X (28).; Pisón, X (29).; Rielo Carballo, I (30).; Rielo Carballo, N. (31); Rivas Cruz, X.L (32).

NOTAS:
1. ELIADE, Mircea.: Ob cit., 1954, páx.195.
2. FIDALGO SANATAMARIÑA, J. Antonio.: Antropología de una parroquia rural. Orense: Cuadernos do Laboratorio Ourensán de Antropología Social. Serie Galicia Campesina 1, 1988, páx. 202.
3. ELIADE, Mircea.: Lo Sagrado y lo Profano, Barcelona: Labor, 1967, páx. 112.
4. FRAZER, J. G.: La rama dorada, México: Fondo de Cultura Económica, 1969, páx. 41.
5. BOUZA BREY, Fermín.: Etnografía y Folklore de Galicia, Vigo: Xerais, 1982, páx. 228.
6. DE FRUTOS GARCÍA, Pedro.: Leyendas Gallegas (III), Madrid: Ed. Tres-Catorce-Diecisiete, 1981, páx. 23.
7. CEBRIÁN FRANCO, Juan José.: Guía para visitar los Santuarios Marianos de Galicia, Madrid: Ed. Encuentro, vol. 2 de la Serie “María en los pueblos de España”, 1989, páx. 48.
8. VAQUEIRO, Víctor.: Ob. cit., 2011, páx. 63.
9. CHAO REGO, Xosé.: Ob. cit., páx. 289.
10. ARRIBAS ARIAS, Fernando.: “Lendas da auga na Terra Cha”, en el Progreso, Lugo, 5 de agosto de 1989.
11. TABOADA CHIVITE, Xesús.: Ob. cit., 1972, páx. 104.
12. GONZÁLEZ REBOREDO, X.M.: Lendas galegas de tradición oral, Vigo: Galaxia, 1995, páx. 23.
13. MONTEAGUDO, L.: “ Palafitos. Problemas e lendas” en Revista de Dialectología y tradiciones, XIII, cuadernos 1º y 2º, Madrid, 1957, páx. 88.
14. ARRIBAS ARIAS, F.: “ Lendas da auga na Terra Chá”, en el Progreso, Lugo, 5 de agosto de 1989.
15. CARRÉ ALVARELLOS, Leandro.: Las leyendas tradicionales gallegas, Madrid: Espasa-Calpe, 1978, 2ª ed.
16. Ver bibliografia.
17. Ver bibliografia.
18. Ver bibliografia.
19. FIDALGO SANTAMARIÑA, X.A.: “ Contos populares da tradición oral recollidos en Galicia. Estructura e sentido.” En Actas do Simposio Internacional de antropología. In memoriam Fermín Bouza-Brey, Santiago, Consello da Cultura Galega, 1994.
20. GONZÁLEZ REBOREDO, X.M.: Lendas galegas de tradición oral, Vigo: Galaxia, 1995 (2º ed.).
21. Ver bibliografia.
22. Ver bibliografia.
23. LENCE SANTAR, E.: Etnografía mindoniense, edición de Armando Requeixo, Santiago: Follas Novas, 2000.
24. Ver bibliografia.
25. Ver bibliografia.
26. MONTEAGUDO, L.: “ Palafitos. Problemas y leyendas”, en Revista de Dialectología y Tradiciones Populares, tomo XIII, 1957.
27. PEREIRO PÉREZ, X.: Narracións orais do concello de Palas de Rei, Santiago de Compostela: Soletolo Blanco, 1995.
28. Ver bibliografía.
29. Ver bibliografía.
30. RIELO CARBALLO, Isaac.: Cancioneiro da Terra Chá. Pol. Sada (A Coruña): Ed. do Castro, 1980
31. RIELO CARBALLO, Nicanor.: Escolma de Carballedo, Vigo: Castrelos, 1976.
32. Ver bibliografía.


III. BIBLIOGRAFÍA
. BLANCO PRADO, J.M.: “ El Santuario de San Matías (O Veral.-Lugo)”, en Lucensia. Miscelánea de Cultura e Investitgación, nº 1, Biblioteca do Seminario Diocesano, 1990.
. BLANCO PRADO, José Manuel.: Religiosidad Popular en el Municipio de Begonte, Lugo: Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial, 1993.
. BLANCO PRADO, José M.: Exvotos e Rituais nos Santuarios Lucenses, Lugo: Deputación Provincial, 1996.
. BLANCO PRADO, José M.: “ A Recuperación da Romaxe do San Adrián de Goiriz (Vilalba-Lugo)”, en Boletín do Museo Provincial de Lugo. T. IX, 1999/2000.
. BLANCO TORRADO, Alfonso.: “A capacidade sandadora do noso pobo”, en Actas da VII Xornada de Literatura de Tradición Oral. Escrita Contemporánea. Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega, A Coruña.
. BOUZA BREY, Fermín.: Etnografía y Folklore de Galicia, Vigo: Xerais, 1982.
. CACHEDA VIGIDE, Eduardo- Aurelio.: La Religiosidad Popular en Galicia. El Municipio de Arzúa ( A Coruña). Santiago: Consellería de Cultura e Deputación. A Coruña.
. CARNERO, O,; CUBA, X.R,; REIGOSA, A.; SALVADOR, M.. Polavila na Pontenova.Lendas, contos e romances, Lugo: Deputación Provincial de Lugo, 1998.
. CARNERO, O,; CUBA, X.R,; REIGOSA, A.; SALVADOR, M.. Da fala dos brañegos. Literatura oral do concello de Abadín, Lugo: Deputación Provincial, 2004.
. CARO BAROJA, J.: La estación del amor. Fiestas populares de mayo a San Juan, Madrid: Taurus, 1979.
. CARRÉ ALVARELLOS, Leandro.: Las leyendas tradicionales gallegas, Madrid: Espasa-Calpe 1978, 2ªed.
. CEBRIÁN FRANCO, Juan José.: Santuarios de Galicia, Santiago de Compostela: Arzobispado de Santiago, 1982.
. CEBRIÁN FRANCO, Juan José.: Guía para visitar los Santuarios Marianos de Galicia, Madrid: Ed. Encuentro, vol. 2 de la Serie “María en los pueblos de España”, 1989.
. Contos populares da provincia de Lugo. Centro de Estudios Fingoy (Lugo), Vigo: Galaxia, 1963.
. CUBA RODRÍGUEZ, X.R., e REIGOSA CARREIRAS, A.: “ Xeografía mítica da provincia de Lugo (I) . Cen lugares con lenda”, en Croa nº 8, 1998, pp. 42-63.
. CUBA, X.R. ; REIGOSA, A. ; MIRANDA, Xosé.: Diccionario dos Seres Míticos Galegos, Vigo: Xerais, 1999.
. CUBA, X.R. ; REIGOSA, A. ; MIRANDA, Xosé.: Pequeña mitoloxía de Galicia, Vigo: Xerais, 2001.
. CHAO REGO, Xosé.: O Libro da Auga, Sada (A Coruña): Ed. do Castro. Cadenos do Seminario de Sargadelos, nº 71, 1995, páx. 264.
. DE FRUTOS GARCÍA, Pedro.: Leyendas Gallegas (III), Madrid: Ed. Tres-Catorce-Diecisiete, 1981.
. DE SÁ BRAVO.: Creencias des costumbrismo religioso en Galicia, Pontevedra; 1991.
. ELIADE, Mircea.: Tratado de Historia de las Religiones. Madrid: Instituto de Estudios Políticos, 1954.
. ELIADE, Mircea.: Lo Sagrado y lo Profano, Barcelona: Labor, 1967.
. FERNÁNDEZ DE ROTA, J. A..: Antropología de un viejo paisaje gallego. Madrid: Centro de Investigaciones Sociológicas. Ed. S. XXI. 1984.
. FIDALGO SANATAMARIÑA, J. Antonio.: Antropología de una parroquia rural. Orense: Cuadernos do Laboratorio Ourensán de Antropología Social. Serie Galicia Campesina 1, 1988.
. FIDALGO SANTAMARIÑA, X.A.: “ Contos populares da tradición oral recollidos en Galicia. Estructura e sentido.” En Actas do Simposio Internacional de antropología. In memoriam Fermín Bouza-Brey, Santiago, Consello da Cultura Galega, 1994.
. FRAGUAS, Antonio.: La Galicia insólita, A Coruña, 1973.
. FRAGUAS, Antonio.: Romarías e Santuarios, Vigo: Galaxia, 1988
. FRAZER, J.G.: La rama dorada. México: F.C.E., 1981.
. Galicia – Encantada. Com /lenda.asp?. Enciclopedia da Fantasía Popular de Galicia coordinada por Antonio Reigosa.
. GÓMEZ VILA, Javier.: “As divindades da auga na provincia de Lugo: A Fonte das Virtudes,” en Corga. Revista Anual do Centro de Estudos do Corgo, nº 3, 2012, páxs. 70-79.
. GONZÁLEZ DEL PIE, Carlos.: Viaje por los Nemeth Galaicos. Lugares Sagrados de Galicia. Madrid: Ed. Miraguano, 2004.
. GONZÁLEZ REBOREDO, X.M.: El folklore en los castros gallegos, Santiago de Compostela: Secretariado de Publicaciones de la Universidad de Santiago de Compostela, 1971.
. GONZÁLEZ REBOREDO, X. M.: A festa de San Xoán, Vigo: Ir Indo, 1989.
. GONZÁLEZ REBOREDO, X.M.: Lendas galegas de tradición oral, Vigo: Galaxia, 1995 (2º ed.).
. LENCE SANTAR, Eduardo.: Etnografía Mindoniense, Santiago de Compostela: Follas Novas. Ed. de Armando Requeixo, 1ª ed. 2000.
. LIS QUIBÉN, Víctor.: La Medicina popular en Galicia, Madrid: Akal, 1980.
. LISÓN TOLOSANA, Carmelo.: Antropología Cultural de Galicia, Madrid: Siglo XXI, 1971.
. LÓPEZ GUTIERREZ, José Ángel.: “ O clamor de Bermés e Vilariño”, en Descubrindo Deza, nº 3. Anuario de Estudios e Investigación de Deza. Lalín: Seminario de Estudios de Deza, 2001.
. MANDIANES CASTRO, M.: Antropología dunha parroquia galega. Loureses, Vigo: Galaxia, 1982.
. MARIÑO FERRO, Xosé Ramón.: Santuarios mágicos de Galicia, Vigo: Nigratrea, 2003.
. MIRANDA RUÍZ, X., e REIGOSA CARREIRAS, A.: “ Literatura oral no concello do Saviñao”, Circular polo Saviñao, II, Escairón. Círculo Cultural Recreativo Saviñao, 2003.
. MONTEAGUDO, L.: “ Palafitos. Problemas y leyendas”, en Revista de Dialectología y Tradiciones Populares, tomo XIII, 1957.
. MUXA, Juan.: Blog. Deputación. Lugo.org. Monterroso.
. NOVO GUIZÁN, J. Miguel, MARTÍNEZ ARIAS, Luaz María.: San Martín Castelo (Viveiro-Lugo). Un Pasaje de la Medicina Popular de Galicia, Lugo: Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial, 1987.
. PAZ LÓPEZ, Gonzalo.: Portomarín. Monografía geográfica de una villa medieval, Premio Menéndez y Pelayo, 1953, Zaragoza, 1961.
. PEREIRO PÉREZ, X.: Narracións orais do concello de Palas de Rei, Santiago de Compostela: Soletolo Blanco, 1995.
. PÉREZ PEREIRAS, X. E LAMELA VILLARAVIZ, Mª C.: “ A tradición oral en Lóuzara”, en Concello de Samos: Historia das súas parroquias, t. I. Samos, Lugo. Fundación O Noso Lar, 1996.
. PÉREZ PEREIRAS, X. E LAMELA VILLARAVIZ, Mª C.: “ A tradición oral en Samos (II)”, en Concello de Samos: Historia das súas parroquias, t. II. “Alendagua” Samos, Lugo. Fundación O Noso Lar, 1997
. PÉREZ PEREIRAS, X. E LAMELA VILLARAVIZ, Mª C.: “ A tradición oral en Samos (III)”, en Concello de Samos: Historia das súas parroquias, t. III. “ Partido do Camiño Francés”, Samos, Lugo. Fundación O Noso Lar, 1998.
. PÉREZ PEREIRAS, X. E LAMELA VILLARAVIZ, Mª C.: “ A tradición oral en Samos (IV)”, en Concello de Samos: Historia das súas parroquias, t. IV. Samos, Lugo. Fundación O Noso Lar, 1998.
. PISÓN, X., Lourenzo, M., Ferreira, I., Contos do Valadouro, Vigo: A Nosa Terra, 1998.
. QUINTÁNS SUÁREZ, Manuel.: Anuario de tradicións galegas. Oleiros (A Coruña): Ed. Tambre. Xunta de Galicia. Dirección de Política Lingüística. 1994.
. QUINTIÁ PEREIRA, Rafael.: A Nosa Señora da Lanzada. Librería Nos. 2011.
. RIELO CARBALLO, Nicanor.: Escolma de Carballedo, Vigo: Castrelos, 1976.
. RIELO CARBALLO, Isaac.: Cancioneiro da Terra Chá. Pol. Sada (A Coruña): Ed. do Castro, 1980
. RISCO, Vicente.: “Etnografía. Cultura Espiritual”, en Historia de Galiza de Otero Pedrayo, Akal, Madrid, 1979.
. RIVAS CRUZ, X.L., e IGLESIAS DOBARRIO, B.: Somos lenda vida. Lendas para rapaces, Lugo: Citania, 1996.
. RODRÍGUEZ LÓPEZ, Jesús.: Supersticiones de Galicia, Lugo: Ed. Celta, 1971.
. TABOADA CHIVITE, Xesús.: Etnografía Galega, Cultura Espiritual. Vigo: Galaxia, 1972.
. TABOADA CHIVITE, Xesús.: Ritos y Creencias Gallegas. A Coruña: Sálvora, 1982.
. TRAPERO PARDO, José.: El Santuario de los Remedios. Mondoñedo (Lugo): 1946,
. VAQUEIRO, Vitor.: Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres, Vigo: Xerais, 2011.
. VIDAL, Antonio.: “ Como, cuando y para que se fundaron las rogativas del Clamor de Bermés”, www.historiadeza.wordpress.com /2014/las rogativas.
. VILLARABID, L.: Paradela y su Concello, León: Everest, 1990.