Lingua galega que se narra a si mesma

Poucas dúbidas pode hoxe haber de que as linguas consideradas e admitidas como “propias” dun determinado conxunto humano son un importante factor de conformación do que denominamos “cultura” (no seu máis radical senso antropolóxico) dese mesmo grupo humano. Toda cultura xunto cos seus variados elementos constituíntes é o resultado dun concreto proceso histórico.

En tal proceso actúan as liberdades, as imposicións, as lembranzas, as esperanzas e moitos outros factores dos que os mesmos falantes desas linguas non foron ou non son necesariamente conscientes. Pois, por diversos acontecementos dos nada rectilíneos procesos do vivir humano tanto individual como social, nin sequera as linguas se garanten a si mesmas tal conciencia nos seus falantes. O modo máis axeitado para crear, suscitar ou fortalecer tal conciencia é tamén algo que vén dado polo mesmo acontecer humano no seo dos diversos culturas ou nacións, sexan ou non estas recoñecidas como tales polos que non forman parte delas. O que si semella claro é que sen un suficiente grao ou nivel de conciencia lingüística no seo dos falantes dunha determinada lingua non resulta cousa doada nin a defensa da propia lingua nin un sostido crecemento no desenvolvemento da mesma.

O recente escrito de Francisco Coimbra, que leva como título Crónica Córnica (Vigo, Xerais, 2016), ocúpase destas cuestións, en canto isto resulta compatíbel coa estrutura e desenvolvemento dun escrito basicamente narrativo ou novelístico. Agradezo a X. L. Méndez Ferrín ter aludido hai pouco nunha das súas habituais colaboracións no “Faro de Vigo” á relevancia deste escrito. Ós que non se decidan a lelo por si mesmos ou precisen dun aperitivo a modo de limiar van dirixidos estes meus cativos apuntes ou comentarios.

Cómpre advertir de entrada que o autor, nado en Madrid, segundo se di na lapela do volume, é un “galego por adopción”, formado en Filoloxía Románica en Galicia e profesor actualmente no Departamento de Linguas Estranxeiras Modernas na Universidade Federal de Paraná en Curitiba (Brasil). Nesta súa estrea na narrativa galega, a acción sitúase no condado de Cornualle (Gran Bretaña) cando na mañá dun “xoves ou venres” tódolos habitantes deste país comezan simultaneamente a falar na súa propia lingua, unha lingua dende xa hai algún tempo extinta, o córnico. Os problemas sociais e políticos que deste feito, inesperado e incomprensíbel, se derivan constitúen a trama mesma do escrito. Pois ben, bastante da problemática actual da lingua galega pode enxergarse nel case coma nun espello. Por iso nos interesa tamén a nós, porque nel hai paixón e intelixencia, agudeza crítica e aperturas á esperanza. Pois así é xustamente o ser humano, esta mesma complexidade nosa que nos constitúe.

Nos diálogos, comentarios ou reflexións de cantos participan, dunha ou outra forma, na acción reinstauradora do córnico, a relevancia das linguas na expresión e conformación da vivencia individual e comunal humana está sempre presente. “Señor libreiro, non se preocupe, non sufra. A grandeza da lingua, de toda lingua que é grande, é múltiple: é a grandeza de ser idioma ancestral e lingua viva asemade, ter unha raíz enterrada na redondez das pedras oghámicas e una póla verde nos beizos das meniñas” (126-127). Porque as linguas son a mesma trémula flor da vivencia humana concreta: “Ah, curuxa, se soubeses voar máis alto verías aínda máis lonxe. Verías que todo o debate da televisión foi un equívoco pois a pregunta –a única que paga a pena facer- non é cando a lingua estivo morta senón cando estivo viva. Cantos beixos deron as nais aos seus fillos en córnico, cantas mazás roubou a rapazada naquela lingua de bestas, cantos homes –xa vivan eles en Cornualle ou os ventos do mundo os teñan levado ao máis remoto país- foron xerados cun xemido córnico, cantas ledicias e tristuras se vestiran coas palabras que aquel idioma lles emprestou; cantos nomes xa tiveron as ras e as píntegas, as sapagueiras e as miñocas, as troitas e os abadexos; cantas portas non abriron aquelas verbas e cantas non pecharon” (185).

Son así as linguas -as palabras- orixe, presente e porvir silandeiros que vencellan o tempo á vida: “As palabras son como as sementes que dormen no seo da terra enxoita á espera da estación certa para agromar cheas de vizo. As palabras son vagalumes nas sombras” (120). É así, na súa veciñanza ou proximidade ó tempo, como elas se converten en “máquinas do tempo”. “Porque a lingua –dísenos alí- é unha máquina do tempo, punto de partida para a viaxe” (170). “As linguas son máquinas do tempo e, en consecuencia, son artefactos de morte e resurrección” (172).

Por iso as linguas poden sempre rexurdir ou revivir, en contra das pretensións dos que as asoballaron, mataron, roubaron ou intentaron extinguir definitivamente. Velaquí os folgos que se nos insuflan desde Crónica Córnica: “As derrotas lingüísticas xamais son definitivas porque non hai silencio que dure para sempre. As linguas extintas perdéronse porque alguén pasou por riba, porque alguén sacudiu os falantes até arrancarlles as palabras dos beizos; pero dende que se coñece o ADN do idioma, a súa estrutura, as súas regras arbitrarias, podemos reaprendelo, como se fai coas linguas estranxeiras” (182-183).

Todo depende, xa que logo, en definitiva da vontade e decisión dos falantes desa lingua extinta ou non extinta. Porque, a pesar das súas más intencións, os nosos opresores (aqueles dos que se di na Crónica Córnica: “Encolléronnos a fala para encollernos o pensamento”: 66) non puideron destruírnos totalmente. Por que? Porque tras de nós, mais xunguida a nós, está a lingua mesma, a lingua “que nos fala”. O autor deste escrito narrativo concédelle á lingua un certo modo de poder case autónomo, mobilizador de conciencias e quereres. Velaquí como el se expresa por boca dos actores da súa trama narrativa: “Énos ben sabido: cremos falar a lingua e é ela a que nos fala. Narramos cos lingüistas e profesores a historia da lingua, reconstruímos con capricho as etimoloxías como alicerces do fogar da tribo ou cartografías da patria; e, en facéndoo, é a lingua a que nos inventa unha traxectoria, a que nos reúne en comunidade e nos murmura proxectos vindeiros” (170). “Cremos ser nós os que falamos a lingua cando é a lingua a que nos fala” (226).

Deste modo, o silencio das linguas non se identifica sen máis coa súa morte. É coma o silencio ou a aparente tranquilidade do encoro repleto de forzas á espera de actuaren. “Hai longo tempo que as palabras dormen quietas, pechadas no seo de pedra pero, cando comezaren a brollar, non haberá máis como contelas. Serán choiva nos campos secos” (226). Foi iso xustamente o que ocorreu naquela mañá dun “xoves ou venres” cando todos en Cornualle irromperon a falar o córnico, tal como llo comunica o pallaso ó espía foráneo: “O pallaso suspirou. Vostede cre que podiamos seguir vivindo así, traducidos, traizoados? Tiñamos que falar e borrar as pistas, botar maquillaxe nas mazaduras e seguir sorrindo cun sorriso pintado coma o que eu levo. Cansamos de saír sorrindo nas fotos, cansamos da gargallada e demos en falar. Cumpríanos falar entre nós, falar coa terra, e só podiamos facelo no idioma de noso. A fin de contas fomos como as mazás: estabamos maduros, caeu a primeira e atrás foi o resto” (202-203).

Pois, en definitiva, para que serve unha lingua se non a falamos? A mensaxe do escrito de F. Coimbra é nidia verbo disto. Só a lingua nosa, a lingua que nos é “propia” ten a capacidade de nos liberar do anonimato e da irrelevancia. “Vexa unha cousa –comunica ó seu interlocutor unha informante de Cornualle (Kernow)-, a terra non ten papeis. Se eu perdo a consciencia de ser de Kernow, Kernow deixa de estar en min. Se todas as persoas de Kernow a perden, Kernow deixa de existir. Unha parte importantísima desa identidade é a lingua, compartirmos o vehículo de expresión común que nos fai comunidade. Se a lingua desaparece, somos individuos anónimos, meras pezas intercambiábeis, dispensábeis, circunstanciais... Esa é a causa, se é que unha causa existe, da nosa decisión de deixar de calar e comezar a falar. Falarmos é condición sine qua non para sermos” (91-92).

Consigna e consello da mesma informante ou doutros só poden ser, polo tanto, estes: “Falade todos, de calquera cousa, pero falade. Co silencio non resolveredes nada” (93). As palabras están aí para dicilas, emitilas, pronuncialas, non para ser gardadas disecadas en libros vellos, sendo así “tan inútiles coma os trastes” (125). “Non teñades vergoña de falar... Tende vergoña só cando quededes calados e deixedes que os outros falen por vós” (171).

Hai, en consecuencia, unha responsabilidade común e compartida da que en modo algún nos podemos considerar exentos, tal como nun dos diversos diálogos dos protagonistas deste significativo escrito se formula deste xeito: “Todos nós somos responsábeis do son e do silencio. Todos somos responsábeis de que o córnico volvese á vida así como denantes fomos todos responsábeis da súa morte” (58).

Que o presente escrito ten abonda relación coa problemática social e política da lingua galega resulta evidente e faise incluso explícita nalgún momento (169-170). Pois pesan aínda moito, en efecto, sobre a nosa lingua e sobre os seus falantes dependencias e desprezos históricos.