Achegamentos á cultura popular da auga (6)

2.2.3. Adiviñatorio
Os catro elementos de Émpedocles -auga, aire, terra e lume- son fundamentais e relevantes para toda adivinación. Sabemos que os sumerios (3000 a.d.C) xa facían “probas adiviñatorias” usando a auga como elemento primordial. Así, para demostrar a culpabilidade ou inocencia do acusado, recurríase ao xuramento diante o deus Id, o deus río parea chegar á condena ou a absolución do acusado. “O ritual consistía no xuramento ante o deus do acusado quen, atado?, era tirado ao río. Se sobrevivía e flotaba era declarado inocente” (1). Tamén entre os asirios e babilonios, os ríos Eufrates e Tigres eran considerados como divindades e, polo tanto, o seu xuizo divino estaba ligado a se o acusado afogaba ou saía indemne. Logo, os hebreos coñeceron “os xuizos das augas amargas”. Así no Libro dos Números (5,11-31) facíase alusión a que “ohome que tiña sospeitas sobre a conducta da súa muller levabaa diante do sacerdote; este vertía po do santuario mesturado coas cinzas dun papiro, que contiña unha maldición. Logo, facía beber esa mestura á muller. Se era culpable, a auga convertíase nunha auga de amargura e de maldición, tornándoa en estéril para sempre” (2).

Asi mesmo na Grecia antiga, a súa poboación, ao non posuír libros sagrados e ningún tipo de revelación, tivo que recorrer un boa medida aos oráculos, sendo o máis importante o de Delfos. Alí unha sacerdotisa (Pitia), denantes de comezar coa súa tarefa, purificábase na fonte Castalia e bebía auga da fonte Cassotis. A continuación, entraba nun estado de éxtase e respondía ás preguntas que lle facía o sacerdote, por medio de movementos e berros (3). No oráculo, a auga, que os gregos non consideran unha entidade sacra, constitue sen embargo un elemento básico para levar a cabo a adivinación.

Na Idade Media, as probas de adivinación recibiron o nome de “Ordalías”; estas, aínda que foron prohibidas a partir do século IX (d.d.C.) co papa Estevo V, seguiron realizándose cun carácter maís popular que relixioso. Así o 9 de Febreiro do ano 996, Hostofredo e a súa muller Egilo, da parroquia de Santiago de Piugos (Lugo) foron acusados dun roubo acaecido na casa do presbítero Edorigo. O xuiz Gundesteo Díaz someteu aos sospeitosos á proba do río, que se levou a cabo no río Miño a altura do actual balneario. Desta proba saíron indemnes e, polo tanto, exentos de culpa mais non da proba da “pena caldaria” (4) que se lles fixo posteriormente, e na que resultaron culpables. Os conxuxes recoñecen a súa culpabilidade e aceptan o pago de cento cincuenta modios de trigo ou centeo. Sen embargo, aínda que o bispo D. Pelaio eximeos desta débeda, teñen que aportar dúas vilas, que posúen; dunha delas deduciráse a oitava parte, que xa cedera a súa filla. A carta de cesión das vilas firmana máis de vinte persoas, que moi probablemente asistiran á proba caldaria, realizada na igrexa de Piugos ou na Catedral de Lugo (5).

Na Galiza prerromana e castrexa, a poboación indíxena realizaba sacrificios nas fontes, acendían cirios ó redor delas e botaban na auga ofrendas de pan e viño (6). Malia a cristianización das augas en xeral e das fontes en particular por parte do arzebispo de Braga, San Martiño Dumiense (7) ao longo dos tempos seguironse conservando algúns rituais adiviñatorios ligados coas fontes. Así, podemos facer alusión ao Santuario de San Andrés de Teixido (Cedeira, A Coruña) (Diócese de Mondoñedo-O Ferrol).

Preto do Santuario encóntrase “a Fonte da morte e a vida”. Posúe tres canos que botan auga tanto no verán como no inverno. Ten propiedades non só sandadoras senón tamén adiviñatorias. Así, as consultas, que facían as persoas estaban ligadas a concesión ou non dunha petición e, tamén, co intento de inquirir se van volver ou non ao ano seguinte. Para levala a cabo botaban un miolo de pan na fonte e agardaban un instante. Se aboiaba, cumpríase o que se pedira; pola contra, sea afondaba, non se cumpría (8).

Polo que respecta á provincia de Lugo, cómpre mencionar a “Fonte do San Adriano” (Goiriz, Vilalba), onde se levaba a cabo un ritual moi semellante ao de San Andrés de Teixido. “Había o costume de pedir por algúns familiares botando miolos de pan na fonte mentres ían nombrándoos un a un. Existía a crenza que si un miolo de pan afondaba a persoa pola que se botou ía morrer antes do ano, polo que este ritual non se levaba a cabo dun xeito normal debido ó temor que orixinaba. Segundo algunha persoa do lugar o rito facíase para pedir polos animais. Polo tanto, tamén se botaban miolos de pan na auga; se aboiaba, era signo de boa sorte pra os animais; pola contra, sea afondaba, era signo de mala sorte. De tódolos xeitos a maioría das persoas consultadas faláronme da primeira das variantes” (9).

Tamén sucedía outro tanto na “Fonte do Santuario de Bascuas” (Salvador de Parga, Guitiriz). “Non teño tempo para enumerar as mostras de intercesión e comunicación co sobrenatural que a veciñanza practicou aquí. Só me vou referir ás que manan da auga: con sentido divinatorio, tiraban anaquiños de pan na tona da fonte e, segundo se afundiran ou termaran interpretaban o futuro ou mesmo a solución dun problema que tiñan entre mans. Estaban a invocar a sorte como cando na linguaxe coloquial, se estas cangado pola enfermidade, che desexan que teñas sorte, é dicir, que acertes no camiño da saúde, mesmo nos remedios, ás veces dispares da medicina, que neutralices o mal e enxergues o ben” (10). Probas semellantes levaban a caabo os romeiros franceses nos santuarios de Sainte-Hélene, en Port-Louis; de Nótre-Dame de Recouvrance, en Ploërmel; de Sainte Apolline, en Trigavou; de Saint Eveth, en Cap Sizun…(11).

Ás veces, sucede que os miolos de pan son sustituídos pola roupa do doente. Así, na fonte de Santa Eufemia (Freguesía de Sete Iglesias, Monterroso), antano a familia dos cativos febles e raquíticos botaban a súa roupa na auga da fonte. Se aboiaba o pequeño sandaba; pola contra, se afondaba era signo de mal augurio.

Con respecto ao acendido dos cirios ou candeas nas fontes, aludimos a dous espazos tan dispares, como A Pontenova e Chantada, onde non hai moitos anos aínda, se usaban nalgunha das súas parroquias algúns rituais relacionados co acendido de candeas para sandar doenzas.

Asi na Fonte de Santa Eufemia ou Fonte dos Rapaces, ligada ao Santuario da Nosa Señora do Faro (Requeixo, Chantada), as nais lavaban aos nenos de saúde moi fráxil. Denantes introducíase ao cativo na fonte cunha candea na man e había a crenza de que se a candea non se apaga o neno sandaba (12).

Outro ritual moi semellante acontecía na freguesía de Rececende (A Pontenova). Alí había unha cova que posuía a denominación das Augas Santas, onde estaba emprazada unha imaxe de San Xoán. Hai anos levábanse a ese lugar meniños doentes, aos que remexían entre a lama. Asi mesmo, adoitábase traer unha candea acesa; se permanecía acesa, o cativo curaba; se, pola contra, se apagaba era signo de que non ía sandar (13).

2.2.4. Terapéutico.
A. Virtudes das augas dalgunhas cubetas e Sartegos.
A auga sen usar, que non foi profanada polo uso cotiá, concentra en sí as propiedades xerminativas e criadoras da auga primordial. Esa auga sanda, porque, en certa medida, reproduce a Criación (14).

Isto apreciámolo na ermida do San Martiño de Dumio, que está emprazada nun gran bloque granítico do monte Castelo (Viveiro). Alí hai varias cubetas, que se encontran cheas de auga o día da festividade do santo. Pois ben, nese día algúns devotos collen auga de tres cubetas, situadas preto do recinto sacro, e lavan os oídos, os ollos e a cabeza. A auga de cada unha das cubetas ten propiedades sandadoras para cada un dos órganos mencionados. Ademais, tamén hai devotos que levan botellas de auga para as casas, empregándoa cos mesmos fins terapéuticos (15).

Con respecto a esta ermida Taboada Chivite facia alusión a “que en San Xulián de Landrove, monte de Castelo, créese que ali viviu o Dumiense. No cumio do monte hai unha capela sobre penedos. Un deles tén un oco con auga, que non se esgota con canta levan os romeiros prós enfermos de ouvidos…” (16).

A auga sen usar erradica o mal por absorción debido ao seu poder desintegrador dando lugar a unha rexeneración do doente.

Por outra banda, preto do santuario do San Matías (O Veral, Lugo) hai un sartego dobre, que ten todo ano -segundo a tradición- auga pluvial (17). A él acoden a lavarse algúns fieis, que padecen doenzas relacionadas coa vista e coa pel. Estes lavan as súas enfermidades cuns panos, que deixan colgados posteriormente nunha silveira ao carón do sartego. Hai a crenza de que as doenzas das persoas van erradicándose a medida que os panos van podrecendo (18).

A finais do século XIX o médico lucense D. Jesús Rodríguez López refería “que no devandito sartego los romeros lavan las llagas y las partes enfermas, ofreciendo a la vista un espectáculo repugnante, pero sublime por la fe que revelan aquellos fieles” (19).

Asi mesmo no interior da igrexa parroquial de Santa Cristina de Paradela (Lugo) hai unha abertura no muro dereito da entrada, que comunica cun sartego. Este sempre está mediado de agua malia que moitas persoas levan botellas dese preciado líquido para sandar doenzas ligadas coa pel. Esta auga consérvase durante moito tempo e non se sabe a súa procedencia. Sobre este ritual ainda vixente no intre actual o pensador Víctor Villarabid mencionaba o seguinte: “Existe un sarcófago en el muro lateral del templo, mediado de agua corriente, de la cual la gente se ha llevado bastante cantidad, guardándola durante mucho tiempo porque no se pudre. Nunca se secó ni bajó de nivel. No se sabe de dónde viene y a dónde se va el líquido elemento… El cura nos dice que se le conoce por el agua milagrosa y que entre los parroquianos les basta con eso” (20). “Hay una fuente en la misma iglesia, a la derecha de su entrada. Muchos llevan botellas de agua por creer que cura ciertas enfermedades de piel” (21).


NOTAS:
1. RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Manuel.: La colección diplomática de Cañizares, en Lucensia, nº42, Biblioteca do Seminario Diocesano, 2011, páx. 123.
2. CHAO REGO, Xosé.: Ob. cit., 1995, páx. 170.
3. CHAO REGO, Xosé.: Ob. cit., 1995, páx. 439.
4. Esta proba consistía en meter a man ou ben a man e o brazo ata o codo na auga fervendo; ao retirala, vendábase e un xuiz poñía unha sinal na venda para evitar calquera cura. Logo, ao pasar tres ou catro días o xuiz examinaba a man e, se non estaba moi danada o acusado era inocente.
5. RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Manuel.: Ob. cit., páx. 128.
6. CUBA, X.R.; REIGOSA, A.; MIRANDA, Xosé.: Ob. cit., 1995, páx. 43.
7. Martiño Dumio, natural de Panonia (Hungria?), foi nomeado arzobispo de Braga no ano 570. Na sua obra “De correctione rusticorum” combatiu as prácticas pagás, tentando corrixir os abusos da xente campesiña.
8. GONZÁLEZ DEL PIE, Carlos.: Viaje por los Nemeth Galaicos. Lugares Sagrados de Galicia. Madrid: Ed. Miraguano, 2004, páx.48.
MARIÑO FERRO, Xosé Ramón.: Santuarios mágicos de Galicia, Vigo: Nigratrea, 2003, páx. 19.
FRAGUAS, Antonio.: Romarías e Santuarios, 1988: Galaxia, páx. 37.
9. BLANCO PRADO, José M.: “A Recuperación da Romaxe do San Adrián de Goiriz (Vilalba-Lugo)”, en Boletín do Museo Provincial de Lugo. T. IX, 1999/2000, páx. 35.
10. BLANCO TORRADO, Alfonso.: “A capacidade sandadora do noso pobo”, en Actas da VII Xornada de Literatura de Tradición Oral. Escrita Contemporánea. Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega, A Coruña, Páx. 35.
11. MARIÑO FERRO, Mariño.: Ob. cit., 2003, páx. 19.
12. MARIÑO FERRO, Mariño.: Ob. cit., 2003, páx. 56.
13. VAQUEIRO, Vítor.: Ob. cit., 2011, páx. 68.
14. ELIADE, Mircea.: Ob. cit., 1954, pax. 190.
15. NOVO GUIZÁN, J. Miguel, MARTÍNEZ ARIAS, Luaz María.: San Martín Castelo (Viveiro-Lugo). Un Pasaje de la Medicina Popular de Galicia, Lugo: Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial, 1987, páx. 20.
16. TABOADA CHIVITE, Xesús.: “O Culto das Pedras no Noroeste Peninsular”, en Ritos y Creencias Galegas, Sálvora, A Coruña, 1982, páx. 174.
17. Houbo anos de seca, que o sartego non tivo auga.
18. BLANCO PRADO, J.M.: “El Santuario de San Matías (O Veral. Lugo)”, en Lucensia. Miscelánea de Cultura e Investitgación, nº1, Biblioteca do Seminario Diocesano, 1990, páx.143.
19. RODRÍGUEZ LÓPEZ, Jesús.: Supersticiones de Galicia y Preocupaciones Vulgares, Lugo: Ed. Celta, 5ª ed, 1971, páx. 113.
20. L. VILLARABID, Víctor.: Paradela y su Concello, León: Ed. Everest, 1990, páx. 38.
21. Informante. D. José Ojea, párroco de Santa Cristina de Paradela (Mediados dos noventa do século pasado).