Aquel verán en Lugo (21)

.../...

-Entre as calores do forno e mailas dela, co Fabio sempre enriba, que era un tiarrón de oito arrobas... Despois de tanto suar, nunha visita que fixo aquí a Lugo bebeu desas augas xélidas do Castiñeiro, e daquela..., ¡unha bronquite, unha bronquite fenomenal, que a deixou sen folgos! Como aínda non se descubriran os antibióticos, palmou..., ¡aos tres días!

-Querido Centurias, agradézocho moito, afellas que si, pero temos que estar atentos por se sae dese baño a miña, a miña Fornariña, ¡que por certo, tamén fai cada torta, cada pan de relón..., coma trigo! Ti mereces o Ceo, pois ao teu lado Flavio Josefo...; así que che prometo non esquece-lo teu encargo; ¡vouno narrar ao pé da letra! Como ti mesmo dis, cun xuramento prestado, ¡per Jóvem! (Por Júpiter!).

-¡Si, si; promesas das túas, que es un lugués da diáspora...; quero dicir, descastado!

Capteille aquela indirecta:

-Oes, impaciente, que xa pasaron vinte séculos, e aínda que as mulleres seguen levando pendentes; o que xa non levan son tatuaxes co pedigree da tribo... Eu non me esquezo, che repito; e ti non o esquezas, tampouco, que as nosas virtudes son tres: ¡fe, esperanza e caridade! Pero agora, esfúmate, que volve a miña parenta, unha Fornariña de Rois, (Pol), ¡case nada!

Desde que se marchou para Friol, ela, a miña Verónica, invoquei de novo ao Centurias, que me quedaba moito por aprender:

-¡Ave, invictus Servio Tulio Apicus; volve para aquí, outra vez, que xa quedei libre!

-¡Aquí estou; feito un servo, servando os teus mandatos!

-Agradézocho ben, que o tema proposto para esta tarde para min é importantísimo, que levo toda unha vida matinando na nosa gran traxedia. Xa sabes que me refiro á epopea do noso Medulio, que xa a rexistrei amplamente no meu libro “Castroverde. Bosquejo histórico geográfico”, publicado en 1950, que daquela tiña eu 20 anos, mais agora quero probas ampliatorias, pois, como din os clásicos, "¡sapiens nihil afirmat quod non próbet!" Agora que te teño, contigo son probas definitivas, ¡indubitables!

(Sapiens nihil afirmat quod non próbet! = Os sabios non deben afirmar cousas que non sexan capaces de probar!).

-¡Ah, o Medullius; que fanatismo, que decisión, a dos teus antepasados!

-Eu chámolle patriotismo. Ademais, ¿en qué quedamos? Se vos entregaban os castros, vosoutros de seguida lles diciades aquilo de que, "Roma non paga aos traidores". E se nos defendiamos ata a morte, morte de teixo, por suposto, o cualificativo era de fanatismo...

-Non terxiverses, Oestrimnio, que a Roma á que ti aludes non é a cesárea senón a curiácea.

-¡Desculpa; é que quixen facer un xogo de verbas, e saíume algo torpe! O que tomo en serio é a cousa do Medulio; ¿vas a contarmo tamén en serio, con todo detalle?

-Tan en serio, que se queres fírmocho nunha tésera..., ¡daquelas do Fornariño, en barro de Bonxe!

-Non, que non é necesario; ademais o barro vai mellor para as fretes que para iso das inscricións documentais. Se me dis a verdade, toda a verdade, prometo eleva-la túa historia aos libros da Historia, para honra e gloria, túa e dos fastos imperiais.

-¿Farasme un arco de triunfo, aquí en Lugo; por exemplo, niso que chamades Avenida de Ramón Ferreiro? ¡Seica é un sitio precioso!

-Fareicho, si, que non teño inconveniente, pero na Avenida da Coruña, que é a miña..., ¡se chego a ser Alcalde!

-A Alcalde podes chegar, que me vai parecendo que es político de sobra, ¡incluso para Lugo! E diso do Medulio, pregunta, que che contesto, do pé á pá.

-¡Daquela imos aló, partindo, como non, da premisa de que Estrabón chamounos "Gallaice famae melius populi"! ¡Aí é nada!

(Gallaice famae melius populi = Galegos, un pobo da mellor fama).

Tulio confirmoumo:

-Iso foi certo; unha verdade absoluta, incontrovertible. ¡Miúdo pórtico te buscaches, meu enchufado, querido Oestrimnio!

-Esa verdade foi a que nos perdeu xa que, conxuntamente coa sona persoal, chegouvos a Roma a dos nosos ourives, a dos torques e fibelas daqueles Oestrimnios, dos Saefes..., dos Célticos en xeral. ¡Nada, que provocámo-la vosa envexa..., sen querer!

-¡Non exactamente! Provocastes a nosa emulación, que iso era un desafío, un reto para aquelas cohortes invencibles... Pero a todo isto, ¿que é o que sabes do caso? Para non andar con redundancias, fala ti primeiro.

-¡Home, como saber, pouca cousa! Sempre investiguei baseándome en razóns xeográficas e de estratexia militar; e cada vez que lin algo sobre guerras, ou discutido con militares profesionais, sempre busquei descubri-lo antídoto para as teixoeiras do Medulio, o seu cómo, o seu por qué, o seu onde...

-Paréceme que te entendo, leal Oestrimnio: Viviches coma se estiveses no bafo dunha terma, coma se te estivesen afumando os teus druídas, aqueles que ofertaron o sacrificio humano, aquel holocausto Medulliensis...

Afagueino con exceso, e paseime:

-¡Pero, qué oio; este Centurión...; coidaba que só pensaban os gregos!

-¡Si, en efecto, eles pensaban, pero nós copiámoslles! Abríronnos o rego; humanizaron aos deuses, co cal, nós, os romanos, pasamos, ascendemos, de simples guerrilleiros a deuses. A receita déunola feita aquel sofista, o tal Protágoras: “O home é a medida de tódalas cousas: das que son, en tanto que son; e das que non son, en tanto que non son”.

-Pero vosoutros saístes máis pragmáticos...

-¡Claro! A nosa técnica, do grego Tekne, provén precisamente do seu pensamento; nós, os romanos, o que fixemos foi darlle valor práctico, pragmático, ao seu pensamento, ás súas reflexións. De propósito: ¿Tes lido a Aristóteles? Fáiseme que si, que de aí dimana ese desexo teu, febril, por saber...

-Pois si, que o teño lido... Máis é, que se non fose competición, como me pasou co leonés dos refráns, sería capaz, aínda hoxe, de recitarche de memoria o comezo da Metafísica de Aristóteles... ¿A que é así? “Todos os homes teñen na súa natureza o desexo de saber. O pracer que nos causan as percepcións dos nosos sentidos son unha proba desta verdade...” Etcétera, etcétera. ¿Queres que che dea clases de grego...?

-Nativo, déixate de murgas, e sigue co tema principal, ou paramos con este parlamento. –Molestouse; ou se cadra celouse dos meus saberes.

-Pouco máis che podo seguir, Centurión. Espera, que como teño mala memoria vou buscar, aí na biblioteca, eses libros da historia lucense... É para refrescar o que dixeron Floro e mailo Orosio, por noticias que recibiron do Tito Livio... Si, aquí está. Vexamos, primeiro, ao Floro, L.A., neste fragmento sacado da Rerum Romanorun Epítome, II, 33,50. Aquí din que di Floro: "No último lugar, o asedio do Monte Medulio, ¡ao que rodeaba un foxo de XV millas sen interrupción, vixiado constantemente pola presencia daqueles soldados de Roma... Cando os bárbaros se decataron da súa situación extrema, á porfía apresuráronse a busca-la morte, no medio de banquetes, polo fogo, polo ferro e mailo veleno, que se obtiña dunhas árbores chamadas teixos, previa a operación de espremelos... Así, a maior parte, libráronse da servidume (aos romanos, por suposto) pois aqueles indómitos loitadores considerábana peor cá morte...”

Cerrei aquel libro, trémulo de emoción. O Centurias, un tío aleuto, ben que mo notou:

-Impresionante descrición, ¿non é? ¡Tal cal! Pero, Oestrimnio, se iso te impresiona, así relatado, imaxínate vivido de cerca como foi o meu caso; a min, todo aquilo deixoume tan abraiado que me parece que foi unha guerra de onte mesmo... Perdóame esta interrupción, e pasa a Orosio, esoutro libro, ese que tes aí, ¡que tamén é de fiar!

-Agora mesmo, Centurión; ¡á orden! Pero déixame comentar primeiro, déixame dicirche, que eu coñecín teixos nesas chousas de Córneas e de Vilafrío, moitos, antes de que fixesen pastizais... Esas árbores, espontáneas nesta comarca, tamén deron o topónimo Teixeda, nas abas da serra do Pradairo, que é un monte paralelo do Monciro, que eu descarto que veña do xermánico "taxone" porque é evidente que esas terras das que che falo non son propicias para o porcoteixo...

Paso a Orosio, agora si, concretamente ao seu Historiarum, VII, 21, 7-9, e léoche onde di que, "Ademais, as partes ulteriores de Gallaecia..." Oes, Tulio, aquí en Lugo estamos na parte ulterior de Galicia, ¿non si? Logo hai que entende-lo ulterior como visto desde Roma, e iso non son as Medulas, que as Médulas, Sil arriba, son, foron, unhas explotacións auríferas posteriores, tardías, en plena pax romana, que para daquela xa tiñades escravos deste país, ¡abondosos e fortes! Por conseguinte, xa que imos ben, sigo: "... as que chegan ata o Océano conquistáronas os legados Antistio e Furnio, que despois de grandes e de duros combates asediaron o Monte Medulio, que se ergue xunta ao río Miño, no que se tiñan refuxiado gran multitude de homes. Escavando un foxo de XV millas en derredor, completaron o cerco. Cando aquela turba de homes vigorosos e feros se decatou de que non podían aguanta-lo asedio, nin competir na loita pola súa evidente inferioridade, decidíronse polo suicidio voluntario, por medo á escravitude... Así, todos á porfía, déronse morte polo fogo, polo ferro e mailo veleno..."

Impresionante tamén, ¿non si, meu Tulio? Pero, agarda, que xa remato de ler, que me quedei sen alento, abraiado de tanta heroicidade.

-Pero tómbate nesa cama, que veño observando que a túa xente usa dese remedio en tipoloxías similares.

-Que non, Xefe, que non é un problema fisiolóxico senón emocional. Quedei sen alento, meu Tulio, asombrado polo que tiveron que padecer aqueles antigos para ir resistindo, de castro en castro e de bosque en bosque, polas beiras deste Miño; e quen di do Miño, tamén inclúe aos afluentes, particularmente o Lea e mailo Azúmara. ¿Explícome?

-¡Coma un libro aberto! ¡Multa paucis! (Estás dicindo moito en poucas verbas!)

-¡É que o teño así, aberto! Pero co libro acabo neste punto, que precisamente desde aquí collo un bolígrafo e papel e dispóñome a escoita-las túas ampliacións. ¡Cando gustes!

-Ben; pois, daquela, Oestrimnio, iremos aló. O máis importante xa o sabes; e do resto, pouco hai que dicir, que algunhas cousas tamén as sei de oído, de escoitalas na nosa Academia Militar; pero aló, en Alexandría, naquelas clases de Formación do Espírito Romano... Como é sabido, en boa estratexia o que lle interesaba a Roma era bloquear a Península Ibérica, rodeala, cinchala; subir polo que é hoxe Portugal, controla-lo Miño e asentarse na Terra Chá, que as montañas, sobre estar pouco poboadas, daquela non eran rendibles aos nosos efectos, e difíciles de dominar coa cabalería...

O que queira situar ao Medullius –Proseguiu o Centurión-, perde o tempo buscando in situ cipos ou paredóns e inscricións que lembren esa batalla, que non foi exactamente un choque frontal entre dous exércitos, nun punto concreto, cal puido ser o das Termópilas, senón algo distinto: unha guerra de ocupación, castro a castro! Ten presente, tamén, que non podíamos, nin nos conviña, alongarnos da costa, concretamente da nosa cabeza de desembarco, séxase, do seo brigantino, onde nos demos présa por situa-la torre de Hércules, o facho da nosa seguridade marítima...

Máis ou menos, aí por Castro de Rei, onde o Miño recibe ao seu afluente aurífero, o Azúmara, foi onde confluíron as tropas, ou máis ben os reforzos, as centurias frescas, desembarcadas, con aquelas que viñan do Limia, por terra, polo interior, de Sur a Norte. Así, reforzados, incrementados, aceleraron a ocupación castrexa, e non só iso, senón que foron establecendo zonas ou asentamentos campamentais. Unha vez ocupada a gran citania de Viladonga, chantaron estacas en Andión (daquela, Andelón), precisamente nas beiras do repetido Azúmara. A partires do Andelón ocuparon, entre outros, os castros de Rois, Trasín, A Graña, Maxide (terra das ameixas), Insúa, Sarceda... Así encaixados os castrexos, ¿que lles quedaba máis que fuxir, evacuar, cos seus rabaños, cara a un sitio alto, defendible e con auga, con lagoas, como era o monte da Meda, posteriormente adxudicado ao vencedor, Ciro?

Xa saberás que ao Centurión Ciro, amais de recolle-lo seu nome no mons do holocausto, Mons – Ciro, adxudicáronlle, en premio, como trofeo de guerra, una gran extensión de terras, precisamente nas abas do seu Mons, de onde xurdiu a actual parroquia de Cirio, que non ten nada que ver coa cera dos cirios, senón co seu ocupante, ¡Terras de Ciro! Puntualizareiche que iso de que o foxo co que rodearon ao Mons aquel, o referido, o que logo se chamou de Ciro, porque foi súa aquela cohorte, a que o bloqueou, tiña efectivamente esas XV millas de contorno, pois, ademais de que concorda co dito por Floro, fácil é de medir, e máxime agora que tedes telémetros e demais material topográfico de alta precisión.

-¡Meu Centurias, coa acidez do terreo, terras de aluvión, non quedou rastro del, nin do foxo nin daquelas estacadas! ¡Coñezo ese terreo, palmo a palmo..., de andar ás mozas!

Aquela alusión ás mozas non a entendeu, pero seguiu:

-Si e non, pois un Cabo calquera, mesmo de Zapadores, dos de hoxe, está capacitado para recoñece-los puntos de apoio lóxicos daquel cerco, daquel vallum (cercado, defensa, parapeto), ¡e non se vai equivocar nin sequera nunha milla! ¿Ti coñeces ese monte, ese Mons Ciro?

-¡Xa cho dixen! Andei ás mozas, de caza..., ¡pero desoutra, desa na que o cazador adoita ser cazado! Sempre me fixei naquel entorno coa evocación do tráxico Medullius entre as miñas cellas...

-Daquela estarás canso de saber que o Mons Ciro, vulgo, Monciro, semella, parécese, a un sombreiro alongado, coa curota afundida, na que por certo hai unhas lagoas pequeneiras... ¡Fácil de subir cos feridos e co gando! O foxo natural dos seus costeiros requiría pouca trincheira, pero moitas estacas, que daquela sobraban, que aínda non viñera esa moda dos incendios... Os nativos subiron a partires do castro de Sarceda..., e os nosos erixiron, como posto de mando, un castellum, que deu orixe ó lugar de Castelo, entre as engrobas da Ínsua e mailas Folgueiras actuais. Contaban tamén coas foxas naturais de Pena e das Veigas de Feás... Un rastriño natural tiñámolo no Poste de Folgueiras...; etcétera. E logo estaban, entre outras fonduras, a Agra das Sete Cancelas, o lugar de Rebordaos, Serés, San Miguel do Camiño, do Primitivo, ou sexa, da Vía Lucus-Gigia...

Para vixia-los nosos movementos do Campamento de Romeán tiñan esas abas que baixan a Córneas, á Meda, Vilafrío, e por aí adiante. Atrás, na retagarda, quedáballes o campamento de Andión, daquela chamado Andelón, xa mencionado.

Como sabes, o Mons Ciro era talmente o que cadraba co sistema defensivo castrexo ó que estabades acostumados, só que noutra magnitude. Daquela a retirada nesa dirección, cara a ese punto, dende a cunca do Azúmara, río que nace precisamente nas abas dese monte, foi estratexicamente lóxica, sen posibles alternancias. ¿Anótalo?

-¡Si, si; aceptado; magnífico estratego es ti, un Maginot, que se fose hoxe, faríante Comandante do Estado Maior! Pero o que non imaxino é, cómo puideron caer as nosas fortalezas do Azúmara, esa especie de Liña Sigfrido..., tupida de castros, a cal máis alto. ¿Que tácticas empregastes?

-Vosoutros, os nativos, non estabades adestrados, nin adestrados nin ben organizados; aos teus antepasados me refiro; en agrupamentos numerosos, vello problema racial...; ¡idiosincrasia galaica, para dicilo en termos actuais! En consecuencia, impotentes para unha guerra xeométrica, das de orde cerrado, de filas pretas en cada sintagma de 16 x 16... Lémbrate tamén que aquelas sintagmas, as nosas, aqueles cadros, encabezábanse cos hastatis, que eran aqueles especialistas que alanceaban de lonxe...

A vosa valentía estaba no corpo a corpo, táctica que respondía a sistemas bélicos prehistóricos, arcaicos, ou sexa, desfasados. E non poñas esa cara de póker, esas mocas de disentimento, que ti ben sabes que o erades, e que aínda sodes, desa feitura: bastante insolidarios, que incluso vos pasa agora, incursos na Comunidade Europea para os asuntos socioeconómicos, que non conseguides xerar un mínimo de cooperativismo, ¡sendo, como é, a cousa máis doada deste mundo!

Tíñame abraiado, así que lle preguei:

-¡Vale, vale; xa está ben, e non me avergoñes máis! Pero, amigo Tulio, outra cousa: descríbeme un pouco cómo era, e quén o fixo...; ¡refírome ao foxo aquel, ao das XV millas!

-¡Oi, aí si que me pillaches...! O foxo aquel..., ¡tivémolo que facer nós, nós mesmos, os propios romanos; mellor dito, en colaboración cos nosos escravos nubios...! As túas gens con subirse ao monte, e guindarnos pedras, ¡tiñan defensa abonda! Tratábase dunha escavación co seu agger (Amontoamento, morea, de materiais, neste caso con fins defensivos), elevado coa mesma terra do foxo, cun valado, ou vallum, de estacas aguzadas, de cada parte. ¡Aquela si que foi unha obra de romanos, aquela si!

Dinlle un pullazo; dialéctico, por suposto, vingativo:

-Pilleite noutra vergoña, meu Romano sofista, que con cerco ou sen cerco, ti sabes que no Mons Ciro os nosos podían manter gando de abondo como para vivir durante anos, así que sospeito que algunha mala pasada lles gastastes ós meus, ós nativos, ós meus antepasados, para levalos ó seu holocausto naquel desespero. Esa mala pasada, calquera que fose a vosa trampa, moi vergoñenta debeu ser para Roma xa que os historiadores, todos eles paniaguados vosos, catacaldos paceños, calaron nese punto. ¡E ti tamén o eludes, agora, de presente, picarón!

Sorriuse irónico, pero foime sincero:

-Querido Oestrimnio, só os párvulos ignoran que a Historia está redactada polos vencedores de cada época..., ¡pero eu non podo ser desleal contigo! Tivemos que poñerlle lume ao voso monte, en efecto; ao futuro Mons Ciro, quixen dicir, desde as súas abas e por varios puntos, a favor do vento, para que vós quedase en claro...; ¡en claro, calveado e sen pastos! ¡Non mo lembres, non mo recordes, que aquilo foi unha ignominia, ademais dun mal precedente, que así os galegos aprenderon que as queimas do monte son a mellor arma en contra dos veciños...! Disto corto e cambio, como di esa telefonista do balneario, que nos queda moita historia, da substantiva, por analizar, e ti xa vexo que es un insaciable nisto das fastosidades históricas.

Aquel gran milite, aquel Centurias Servio Tulio Apicus, seguiu falándome do Medullius, con plétora; da xénese daquelas guerras, das precaucións que tomaron aquí en Lugo aqueles romanos..., ¡para asegura-la súa pax, que foi máis precaria do que a xente pensa! Tan maratoniana foi aquela disertación que por veces tívenlle que pedir papas, papas e comprensión, ata o punto de que xa me doía o calo de tanto darlle ao bolígrafo. Tulio atopábase a gusto contándome esa Crónica Lucensis, retallos dela, así que tiven que aguantarlla, enteira, ata nos detalles máis nimios; ¡que a de transcrita, eu, enteiriña, iso é outro cantar!

Por de pronto quedábame sen anotar un pequeno pero curioso detalle: Que os romanos, daquela, aínda non fundaran Lugo. Ademais dos campamentos, digamos que, auxiliares daquela campaña, daquelas batallas, unha vez abatido o Medullius, ¡quedáronse nel! Así se fundou a Meda, hoxe Santiago da Meda, que foi o Lugo primitivo, o seu centro de operacións, desde o que se lanzaron á conquista ástur, seguindo a ruta que hoxe chamamos “Camiño Primitivo de Santiago”. Paulatinamente foron trasladándose ó Lugo actual, por dous atractivos: Ante todo, pola existencia das augas termais, luxo do que non se privaba o Pretor; e por engado, a situación castrexa de Lugo, orellando un río navegable para os seus lanchóns, o Miño, que lles facilitaba o envío, por Ourense e Tui, das súas remesas nutricias, ademais do ouro!
.../...