A vida de antes

Jesús Paz Romero, Mª del Carmen Rodríguez Bañobre, Sara Calvo e Arsenio de Momán, cóntannos como era "A vida de antes":


Jesús Paz Romero, de Momán-Xermade

"Empecei moi pequeno. Non recordo que anos tiña. O motivo do comezo na escola foi porque vivía unha profesora cerca da miña casa e díxolles ós papás que ía con ela, atravesando os carreiros polo monte.

A escola estaba nunha casa particular, cedían un cuarto que tiñan grande sen dividir para poñer escola os rapaces da zona. Había pequenos, pero algún era ben mozo, xa ían ós bailes.

Despois do mes de marzo ou incluso antes, solo íamos a escola a profesora máis eu, porque os outros tiñan que facer traballos do campo; coidar o gando; chamar as vacas; arar; e todos os outros labores.

Esa primeira etapa foi no lugar dos Bedús, na casa dos Bedús en Momán. Despois xa viñen a esta, Casa da Escola en Momán. Eramos máis compañeiros e todos do mesmo tempo. Estudiei tres ou catro anos.

Logo volvín a outra escola, que naquela época estábase facendo, a chamada a Escola da Cova, do lugar do Campo; aquí en Momán. Estaba moi masificada de xente e por iso cambiei para outra. Estiven outros catro anos aproximadamente.

Naqueles tempos había clase de luns a sábado todo o día, entón había que traer da casa algo de comer nunha saqueta, outros se tiñan a casa cerca ían a comer á casa; o único día que se libraba era o domingo e o xoves pola tarde.

Utilizábamos a pizarra e o pizarrillo principalmente para facer contas e para comezar a escribir as primeiras letras, porque así podíase borrar se te enganabas, ou comezar de novo.

Había tamén uns cadernos para os principiantes onde había que cubrir as letras por enriba, os cadernos de caligrafía. Aínda hoxe recordo perfectamente como empecei a facer o número 8. Facía dous redondeles e despois uníaos cunha raia polo medio porque era moi difícil

Os xogos

Os xogos típicos que se facían nas escolas eran, por exemplo, o "Pilla pilla", que consistía en correr para pillar uns ós outros. O "Escondite". "A pita cega"; tapábamos os ollos a un neno, e este tiña que coller ós outros. "Arrinca nabos", era un xogo que se facía moito nos pasillos cando chovía e non podíamos saír fóra; poñíanse os máis grandes detrás e cada un aguantaba coas mans pola barriga dos que tiña diante, formándose coma unha cadea. Dous rapaces tiraban por diante do primeiro da cadea, cada un polo seu brazo, para intentar arrincar ós máximos posibles desa cadea, ata chegar ó final.

Pelotas non había, daquela comenzaba a haber algunha pero solo a tiñan os máis ricos, e gardabana na casa porque ó vir en zocos, igual saía un disparado e dáballe a un na cabeza, e tamén podía romper, tanto a pelota, coma as zocas, e despois tiña que ir descalzo para casa coa consenguiente bronca que lle esperaba.

"A Marica" poñíamonos de espaldas collidos das mans e metíanos un rapaz por medio, intentando que non saíra da roda, ía dicindo: "por aquí vou, por aquí veño, a miña mariquiña na casa teño", "a onde vas Marica?" e o que estaba dentro contestaba o primeiro que se lle acordaba, por exemplo: "vou cocer", e tiña que seguir... pero xa non recordo cómo remataba o xogo.

Recordo outro xogo no que nos poñíamos os cativos todos en filas, facendo un cadrado ou un círculo, un colocábase no medio, neste xogo o rapaz do medio ía preguntando "nesta casa hai lume?" e o outro contestáballe "naquela corre fume", o rapaz dirixíase a ela e mentras os outros aproveitaban para intercambiarse o sitio entre eles, o xogo consistía en que poidese coller o sitio dun deles e mandalo para o medio, e así comezar de novo. Ata cansábamos ou acababa o tempo do recreo.

Fun a escola ata os 14 anos, despois, tururú..."


---------------------------


Mª. del Carmen Rodríguez Bañobre de Momán -Xermade

"Empecei a ir coas vacas desde ós 6 anos. Ós 12 xa levaba conmigo a roca e o "fuso" para fiar a lá: facía os calcetíns para todos os da casa.

Con 14 anos andaba nos traballos maiores: segar, sachar ou andar nas fías. De día traballábamos e de noite xuntábamonos nunha casa, un día para unha; otro para outra, para preparar a lá; facer a tiras para as colchas de trapos. Usábamos trapos vellos, ou preparar o fíos do liño.

A elaboración do liño é moi laboriosa. Seméntase no mes de abril. Ás tres semanas hai que quitarlle as herbas malas, hay que ir sentada encima del para aplastar a terra ben. Ás nove semanas mírase que a semente estea amarela para arrancalo, despois disponse en manoxos e arrástrase pola ripa, que é unha tabla pequena que ten dentes e arranca a semente. Esta bagaña ou semente, ponse nun rincón no cuarto dous ou tres días remexéndoa de cando en vez para que non quenza porque se non, pudre. Despois pode secarse ao sol, e críbase para quitarlle a casca, es así quedar limpa.

O liño ponse en lotes pequenos, lávase no río, onde fai unha poza e métese dentro dela, poñéndolle pedras encima para que non saia da auga. Ten que quedar completamente cuberto para que lle pudra a casca. Estar alí metido vinte e un días. O casco duro vai por dentro, é coma unha caña, por fora vai a fibra que é o propio liño.

Logo desto hai que poñelo ao sol e estendelo finiño para que se seque, soía poñerse donde se segaba o trigo porque as pallas que quedaban levantábano e secábase mellor.

Unha vez seco colócase en manoxos pequenos, contrapeado (mitade da raíz vai hacia un lado e a outra hacia o outro lado) e átase pola metade co propio liño.

Aproveitase cando se coce o pan, e despois de sacalo, meténse os manoxos de liño no forno ata o día seguinte. Entón amazótase, entre catro trablas e outras tres que son as que a oprimen, hai que ter en coidado para que non se rompa a fibra, primeiro ponse ó largo e despois un pouco ó través, ata quitarlle o cascarón.

Máis tarde ponse cada manoxo en forma de ovillo e deixase ata que se volva a cocer. Despois de sacar os bolos, vólvese a meter no forno durante todo o día. Despois táscase nunha tabla de pé, que se coloca nun banco, movendo o liño para quede ben limpo. Este traballo facíase polas noites e reuníanse todos as veciñas, cada unha na súa casa.

Logo hai que ripalo no restrelo, que é un peine de clavos de ferro, ó contrario da ripla que ten dentes de madeira para quitarlle a semente. Despois fíase na roca e no fuso, ensalibando todo o fío para que quede encerado, e ponse xa en madeixas para o seu uso na costura.

Despois as madeixas hai que cocelas no pote. Por dentro do pote métese todo o seu redor e no fondo da palla de trigo para que non se queime, se se lle engade outra palla, tenxe o liño. Enxabónanse moi ben con auga e cócense un día enteiro. Unha vez cocido o liño é moi resistente, pero se non se coce rompe moi fácilmente. E despois de todos estos pasos, xa está preparado para usalo.

É un traballo moi excravo ó que lle hai que adicar tempo. Aínda hoxe conservo na casa liñaza para sementar, pero non teño ganas de voltar repetir ese pesado traballo. Xa estou xubilada, a disfrutar!!"


--------------------------

Sara Calvo de Momán-Xermade


"Nacín en Guitiriz, parroquia de Villares. Empecei na escola con seis anos porque estaba cerca da casa. Era cousa de rapazas. Cando tiña oito anos cambiaron a escola de sitio, non lonxe da casa de forma que podía comer nela. Tiven dúas mestras. Primeiramente ensinaban as letras, as vocais, e logo, ensinaron a escribir.

Ós rapaces que empezaban novos, dábanlle os cachos das pizarras que se rompían, cando empezaban o caderno, tiñan un tinteiro para mollar a pluma, que se cambiaba "o cabillo" que era a punta da pluma, unida ó mando pola calza.


Gustábame leer e escribir.

Éramos moitos nenos na escola e tiveron que facer máis escolas.

Había tres graos, cando chegabas ó terceiro, xa sabías moito.


Miña nai ensinoume a ler nuns libros que se chamaban "Guía" e os "Mosaicos" eran libros de cartas moi antigos.

Na casa botábase o liño. Eu iba mondar as herbas e tamén axudaba a arrincalo. Despois o ripaban e en feixes levábano ó río cunhas pedras enriba para que non se escapara.

Logo de nove días sacábase e poñíase nun prado a clareo uns días. Logo distribuíase en manoxos pequenos e mazábase logo de restregalo para sacarlle a casca.

Tiña que quedar solto coma o cabelo. Entón fiábase e facíanse "meas" ou madeixas.

Co liño facíanse prendas de vestir: camisas, chaquetas, saias de candil, mandilóns, etc. As colchas eran de trapo e facíanse no tear.

O xantar era sempre o mesmo: caldo e leite; leite e caldo. Polas festas había carne. Os xamóns, los lacóns e a cachola do porco iban ás feiras para cacer unhas pesetas. Cando se facía unha tortilla, distribuíase en racións, cada un comía o que lle tocaba. A tortilla facíase con poucos ovos, había que botar fariña de millo para que ligara."


---------------------------

Arsenio de Momán

Infancia

A los cuatro años empecé el colegio. Vivía en una casa privilegiada, a esa edad nadie iba al colegio; mi madre era muy amiga de la profesora.

Me acuerdo mucho de mi primer día de clase. LLoré muchísimo. La maestra me dio una cuartilla de papel con las letras vocales: me costó mucho. Más tarde empecé con el "último de la clase", lo cierto es que lo pasábamos muy bien.
No recuerdo con exactitud, éramos unos sesenta alumnos para una sola maestra. Todos mayores. Ella hacía lo que podía y más para atendernos a todos.

Hasta los trece años continué en esa escuela con esta maestra, alternando las clases por las noches, con otros profesores no titulados, que sin embargo, lo hacían muy bien. Se llamaban "escuelas de ferrado", a muchos se les pagaba con fruta, maíz, trigo, etc.

Juegos

Los juegos que había en la escuela y en los que todos participábamos eran "la pita coja", "tres en raya", "andar con zancos", y de paso alguna que otra pelea que había por medio...

Comedor

No había comedor. Cada uno teníamos que que ir nuestra casa y volver por la tarde para terminar las clases. Cerca de la escuela había una plantación de pinos "piñoneiros" que había traído un señor de Cuba. Al salir de clase íbamos por allí a coger semillas, y las comíamos como si se tratase de pipas. Al llegar a casa... paliza, por el retraso.

Trabajo

A partir de ahí ya solo fue trabajar y trabajar.

No trabajé en el campo. En mi casa tenían tienda de ultramarinos, de las que había en las aldeas hace tiempo; donde se vendía de todo: agujas de coser; abonos para el campo... Luego cambió mi vida y me independicé en el negocio. Trabajaba por mi cuenta y así empecé otro tipo de empresa, la mujer, los hijos, etc.