PUBLICACIÓN: Rev. Lucus, nº 45, 2000, páxs. 71-78.
I.- A DURACIÓN DO CICLO DO MAIO EN PORTOMARÍN
A duración deste ciclo comeza a mediados do mes de abril e remata a mediados de maio, aínda que algúns autores tentan unilo coa festa do S. Xoán (1). Neste tempo hai manifestacións de tipo preventivo, propiciatorio e festivo. As preventivas teñen como finalidade previr e arredar todo aquilo que poida resultar prexudicial para a facenda e os seus integrantes. As segundas tentan favorece-lo benestar da casa por medio das boas colleitas, da procreación dos animais etc... Finalmente as festivas teñen como motivo celebra-la fin do inverno e o comezo do bo tempo, simbolizado pola primavera. Trátase do renacemento da natureza, que se repite tódolos anos e do cal todos participamos. É a contraposición do tempo cíclico, que o home desexa vivir, en detrimento do tempo lineal. A festa dos Maios e logo a do S. Xoán implican unha exaltación da vida con múltiples expresións: a vida dos homes, dos animais e das plantas co lume e a auga como principios (2).
II.- AS ORIXES DESTE CICLO
A orixe destas festas e moi antiga. Hai pensadores que sosteñen que os primeiros antecedentes hai que buscalos no período Magdaleniense do Paleolítico superior ou no Neolítico, etapas nas que apareceron a maioría dos cultos de carácter agrario, que ían ligados á fecundación e á procreación. Na cultura grega algunha destas manifestacións quedaba reflectida coa celebración á deusa Deméter, protectora dos froitos do campo. Logo os romanos celebraban durante os meses de abril e maio varias festividades dedicadas a unha serie de deidades, ligadas coa actividade agropecuaria. Así o 12 de abril era o comezo das festas e xogos da deusa Ceres. O 15 conmemoraban as Fordicidia en honor de Tellus, ó que lle ofrecían sacrificios para que propiciase as boas colleitas. O 21 as Parilia de Pales, nas que se poñían ramallos nas cortes. Do 28 de abril ó 3 de maio celebraban as Floralia en honor de Flora, protectora da vexetación e dos xardíns; de noite prendían fogueiras nas terras cultivadas e percorríanas portando fachicos de palla ardendo. O 19 de maio tiña lugar a festa das Ambarulas ou Ambarvalias de Ceres. Sacrificábanlle porcos, ovellas, etc..., para purificar e preserva-las sementeiras (3).
III.- A TIPOLOXÍA SOBRE O MAIO
O maio, segundo Mannhart, sería unha festa ou rito á fecundidade co fin de congraciarse co espírito da vexetación, instaurada polas primeiras agrupacións que de forma sedentaria se adicaron ó cultivo das terras e que estableceron un ritual animista naqueles momentos críticos da vida vexetal como son a sementeira, o florecemento e a recolleita (4). Esta representación animista expresaríase con figuras humanas cubertas de flores e follas, pólas de árbores etc. En Galicia podemos distinguir dous tipos de maios:
1º.- OS MAIOS HUMANOS
Son aqueles nos que un neno, cuberto con flores, pólas e follas, fai de maio (5). Chamábaselle "o Solista" e ía acompañado polo "Coro", que repetía a estrofa que el cantaba. Logo pedían castañas secas, noces, diñeiro... (6). "O Maio, na súa manifestación máis sinxela, é un rapaz, coberto de edra, panqueixo, cangorza, espadaña, follas, ramaxe diverso, e frores, velada a cabeza cun pucho de xuncos, que sae o primeiro, ou primeiros días, de maio, arrodeado dun coro de nenos ou mozos a percorrer as rúas do pobo... Detéñense de vez en cando e canta o enmascarado unha estrofa que os demáis repiten" (7). Nesta variante apréciase unha importante participación dos rapaces, que acompañan a un mozo, vestido de follas e ramas de árbores, e percorren as rúas das vilas pedindo dávidas, mentres cantan coplas de distinta índole. O rapaz enramado é o Walber xermánico, o Xorxe Verde da Carintia ou o Jack-in-the-green ingrés, que saían nos pobos da vella Europa, como representación antropomórfica da forza vexetal (8). En Alsacia saía ás rúas unha rapaciña chamada "Rosiña de Maio", vestida de branco e levando na man unha pequena árbore de maio adornada con cintas, mentres que os seus compañeiros recollían obsequios, que a xente lles daba, para recompensa-los cantos (9).
A.- VESTIMENTA DO MAIO HUMANO NA PROVINCIA DE LUGO
En Viveiro o maio era un mozo vestido de ramallosa (10). En Mondoñedo andaban en cada pandilla un ou dous maios, cubertos de loureiro e salgueiro, e tamén de frores e xestas (11). En Monforte de Lemos o maio levaba posto ramas de ameneiro, bido e Facendo o cume do maio. Portomarín negrillo (12). En Lugo cubríanse con fiúncho e flores e levaban na cabeza unha fermosa coroa tamén floral (13). Nas Nogais facía de maio unha persoa maior que se cubría cunha longa capa recuberta con palla cosida, que lle chegaba ata os pés (14).
2º.- OS MAIOS FIGURADOS
Trátase daqueles que simbolizan unha figura como por ex. os de forma cónica de Pontevedra, Ourense etc., ou doutra índole, como un pote, un cruceiro... (15). Nesta variante fanse maios creativos que representan temas de distinta natureza, como é o caso de hórreos, casas etc. Nalgúns pobos da costa aparece o maio en forma de barco, aínda que esta representación tamén xurde nalgúns lugares do interior (16). "Outro tipo de Maio é o figurativo:coniforme, piramidal, estrelado, cruceiro, hórreo, barco, moneco..., adornado con ramallo, follas, frores e ovos. Levan pariolas ou rodas pra ser transportados" (17).
IV.- ALGUNHAS COPLAS SOBRE OS MAIOS NA PROVINCIA DE LUGO
As coplas sobre os maios son moi variadas, podendo establecerse a seguinte tipoloxía:
1ª.- COPLAS DE MAIOS HUMANOS
Estas normalmente carecían de calquera elemento burlesco, coñecíanas case tódolos veciños da comunidade e non había cambios nos seus versos. Distingo os seguintes modelos:
1.1.- Coplas que pedían licencia para canta-lo maio.
A canta-lo Maio
señores acá vimos
e para cantalo
licencia pedimos (18).
1.2.- Coplas para pedir castañas, noces, maiolas...
Tire castañas
señora Manuela,
tire castañas
que as trae na barrela.
Tire castañas
señor Antón,
tire castañas
que as ten no balcón (19).
Bote maiolas
da hucha do pan,
bote maiolas
señor capitán.
Diñeiro vimos pedir
desde abril,
castañas vimos buscar
desde nadal (20).
Non demore moito
o seu donativo;
si non ten maiolas
hai noces ou figos (21).
1.3. Coplas que dependían da contía do aguinaldo.
Esta casa é de ferros,
aquí viven "caballeros".
Esta casa é de pedra,
aquí vive xente "buena".
Esta casa é de palla,
aquí vive a canalla.
Esta casa é de fentos,
aquí viven os famentos (22).
1.4.- Coplas que amosaban os roubos que realizaba o maio.
Aí vén o maio
por enriba da silveiras,
aí vén o maio
de roubar ás costureiras.
Aí vén o maio
por enriba dos tellados,
aí vén o maio
de roubar ós escribanos (23).
Ehí vén o Maio
pola calle do sol
ehí vén o Maio
de roubar a Valledor (24).
Para facer este maio
tivemos que ir mangar
fiuncho e mailas flores
para podelo adubiar (25).
1.5.- Coplas de despedida
La despedida la damos
con alegría muy noble,
que para el año que viene
ya le cantaremos doble (26).
Perdonen ustedes señores
polo maio mal cantado,
que comeu caldo de uvas
e quedou acatarrado (27).
1.6.- Coplas simbólicas
Levántate maio
que tanto durmiche,
pasou o inverno
e non o sentiche (28).
Erguete Maio
que tanto durmiches,
pasou o burro
e tu nono viches (29).
Nalgúns lugares, coma Viveiro, os rapaces tiran no chan por riba do maio castañas, noces e outros froitos secos, mentres durme. O feito de que lle digan ó maio que se levante parece simbolizar -segundo Mariño Ferro- "que os froitos secos representan ó inverno vencido polo maio, vestido de primavera, que se ergue do sono invernal" (30).
2º.- COPLAS DE MAIOS FIGURADOS
Os seus versos adoitan ter moitas veces un ton burlesco e satírico. Fan mención a sucesos que tiveron lugar no transcurso do ano nesa vila ou cidade. Ademais das coplas introductorias, que fan referencia ó acto do maio, proliferan as referencias satíricas a feitos ligados coa política (31).
Ramaxe moi verde
de musgo vestido
frorece no maio
todo colorido (32).
Cerebros que pensan
en plan de avestruces,
convirten o mundo
en patio de luces (33).
Este noso maio
é pra criticar,
e o que se pique
que empece a rañar (34).
Señoras e señores
poñan atención
que vamos falar
do señor Gobernador.
Nin é alto, nin é baixo,
nin é malo, nin é bo,
parece un reló parado
dentro da Diputación (35).
No ano 1998 o colectivo cultural "María Castaña" de Lugo recuperou a tradición dos maios, esquecida en Lugo desde hai uns oitenta anos. O primeiro domingo de maio dese ano algúns mozos da agrupación cultural acompañaban ó maio, cuberto con xestas e fiúncho, co que cantaban a chegada do bo tempo e dos froitos novos. Pola contra algunhas mozas acompañaban a tres maias, vestidas de blanco e ataviadas con vistosas flores, que simbolizaban a fertilidade da terra (36).
Agora ben ¿que eran as maias? Mentres os maios eran algo característico dos rapaces, pola contra as maias o eran das rapazas. Tratábase normalmente dun grupo de mozas, que levaban unha sinxela cruz floral. Unha delas facía de "maia", portando unha bandexa para recoller os aguinaldos. Había que distinguir dúas clases:
1ª.- AS MAIAS PAGÁS: Nos seus cantos e adornos non había ningún elemento vinculado co cristianismo. Estas logo de anunciar o bo tempo, pedían o aguinaldo.
2º.- AS MAIAS CRISTIÁS: Tamén anunciaban a chegada do bo tempo, mais a diferencia das maias pagás facíano en nome dun ser sagrado. Das primeiras sabemos que a última documentada foi a de Tiobre (Betanzos) (37).
BIBLIOGRAFÍA
1.- Rivas, Paco.: Festas de Galicia, Servicio Publicacións, Deputación Provincial de Lugo, 1996, p. 51.
2.- González Reboredo, Xosé Manuel.: A festa de S. Xoán, Ir Indo, Vigo, 1989, p. 19.
3.- González Pérez, Clodio.: A festa dos Maios, Ir Indo, Vigo, 1989, páxs. 30-31.
4.- Tarrío Fernández, José Antonio.: Cultura, Educación e Tradicións populares en Galicia, Cadernos do Seminario de Sargadelos nº 50, Ed. do Castro, A Coruña 1989, p.89.
5.- González Pérez, Clodio.: As festas cíclicas do ano, Manuais do Museo do Pobo Galego, nº 2, Santiago de Compostela, 1991, p. 85.
6.- Rivas, Paco.: Obr. cit., p. 52.
7.- Taboada Chivite, Xesús.: Etnografía Galega. Cultura Espritual, Galaxía, Vigo, 1972, p. 66.
8.- Taboada Chivite, Xesús.: Obr. cit., p. 67.
9.- Tarrío Fernández, José Antonio.: Obr. cit., p. 97.
10.- Risco, Vicente.: " Etnografía. Cultura Espritual", en Historia de Galiza dirixida por Ramón Otero Pedrayo, Akal, 1979, p. 653.
11.- Risco, Vicente.: Obr. cit., p. 654.
12.- Risco, Vicente.: Obr. cit., p. 654.
13.- González Pérez, Clodio.: Obr. cit., 1989, p. 64.
14.- González Pérez, Clodio.: Obr. cit., 1989, p. 68.
15.- González Pérez, Clodio.: Obr. cit., 1989, p. 85.
16.- González Reboredo, Xosé Manuel.: Guía de festas populares de Galicia, Galaxia, 1997, páxs. 61-62.
17.- Taboada Chivite, Xesús.: Obr. cit., p. 67.
18.- Rivas, Paco.: Festas de Galicia, Servicio Publicacións, Deputación Provincial de Lugo, 1996, p. 53.
19.- González Pérez, Clodio.: Obr. cit., 1989, p. 68.
20.- Donapetry Iribarnegaray, Juan.: Historia de Vivero y su concejo, A.Gráficas A. Santiago, Vivero, 1953, páxs. 377-384.
21.- Chivite, Taboada.: Obr. cit., p. 66.
22.- González Pérez, Clodio.: Obr. cit., 1989, p. 69.
23.- Donapetry Iribarnegaray, Juan.: Obr. cit., páxs. 377-384.
24.- Risco, Vicente.: Obr. cit., p. 654.
25.- González Pérez, Clodio.: As festas cíclicas do ano, Manuais do Pobo Galego, Santiago de Compostela, 1991, p. 87.
26.- Risco, Vicente.: Obr. cit., p. 661.
27.- Rivas, Paco.: Obr. cit., p. 54.
28.- González Pérez, Clodio.: Obr. cit., 1989, p. 65.
29.- Risco, Vicente.: Obr. cit., p. 654.
30.- Mariño Ferro, Xosé Ramón.: Cultura popular, Manuais do Museo do Pobo Galego, nº1, Ed. do Castro, A Coruña, 1985, p. 137.
31.- González Reboredo, Xosé Manuel.: Obr. cit., p. 62.
32.- González Pérez, Clodio.: Obr. cit., 1989, p. 93.
33.- Rivas, Paco.: Obr. cit., p. 57.
34.- González Pérez, Clodio.: Obr. cit., 1989, p. 101.
35.- González Reboredo, Xosé Manuel.: Obr. cit., p. 62.
36.- Diario "El Progreso" de Lugo, 11 de maio de 1998, p. 4.
37.- González Pérez, Clodio.: Ob. cit., 1989, p. 134.
